Arben Kallamata
A janë racistë shqiptarët? Këtë pyetje ma ka bërë për herë
të parë një amerikan në 1992. Pa u menduar iu përgjigja “Jo!” Një ‘jo’ e
sigurt, pa pikë hezitimi. Dy minuta më vonë e kuptova se i vetmi argument ku e
mbështesja përgjigjen ishte emocional – ideja e përgjithshme se fjala “racist”
ka ngarkesë negative, gjë që binte ndesh me idenë time për kombin tim.
Më se një dhjetëvjeçar më pas kam pasur rast ta rishikoj, ta
rivlerësoj, dhe ta përqas me sa mundem atë përgjigje me faktet dhe të vërtetën.
Përfundimi, duhet ta pranoj, me del kam qënë krejtësisht gabim. Sot të njëjtës
pyetje do t’i jepja një PO të madhe, të sikletshme.
Megjithëse Po-ja nuk mund të përfshijë të gjithë shqiptarët,
kam frikë se do të kapte pjesën më të madhe. Njoh shumë njerëz që nuk i
përqasen fare përkufizimit të racistit, siç edhe mund të them se shkalla e
racizmit, ose e keqdashjes raciste varjon nga një njeri te tjetri. Iu vura
këtij shkrimi jo për të denigruar apo ulur njeri, por për të hapur një diskutim
në njohje dhe përmirësim të vetes.
Në vija të përgjithshme racizmi nënkupton veprime, praktika,
dhe besime që i shohin qeniet njerëzore të ndara sipas disa tipareve, aftësive
ose cilësive të caktuara - personaliteti, zgjuarsia, vlerat morale, apo
karakteristika të tjera të sjelljes kulturore. Në bazë të tij qëndron bindja se
racat mund të renditen sipas një shkallëzimi ku disa qëndrojnë më lart dhe disa
më poshtë, dhe se njerëz e racave të ndryshme duhen trajtuar ndryshe.
Racizmi dhe dallimi (diskriminimi) janë terma që përdoren
shpesh për të përshkruar ndarjen në bazë etnie ose kulture, pavarësisht nëse
ndryshimet përshkruhen apo jo si racore. Sipas Konventës Ndërkombëtare së
Kombeve të Bashkuara për Eliminimin e të Gjitha Formave të Dallimit Racor (Nju
Jork, 4 Janar 1969), nuk ka asnjë ndryshim midis dallimit racor dhe dallimit
etnik. Superioriteti i bazuar në dallimet racore është shkencërisht i pabazuar,
moralisht i ndëshkueshëm, shoqërisht i padrejtë dhe i rrezikshëm. Dallimi racor
nuk ka asnjë justifikim, asnjëherë, as si teori, as si praktikë.
Le të përpiqemi ta përqasim këtë përkufizim me qëndrimin që
kemi mbajtur historikisht ne shqiptarët ndaj dy popullsive që i kemi pasur mes
vetes prej shekujsh – vllehëve dhe egjiptianëve. Origjina e vllehëve të
Ballkanit nuk është përcaktuar ndonjëherë skatësisht, por sipas një teorie
mbizotëruese, ata mendohen të jenë popullsi me prejardhje ilire të cilat flasin
një gjuhë latine. Ka edhe teori të tjera, por që të gjitha pajtohen në një pikë
- vllehët kanë jetuar në këto troje ndoshta që prej dymijë vjetësh. Vllehët
mund të gjenden praktikisht në të gjithë shtetet e Ballkanit dhe fatkeqsisht,
nga të gjitha popullsitë e gadishullit janë trajtuar si qytetarë të dorës së
dytë, ose mënjanuar si “të huaj” – vetë fjala “vlleh” vjen nga gjermanishtja e
vjetër – walha – i huaj. Në trojet tona, i vetmi ndryshim i kësaj popullsie nga
të tjerët është që ata flasin edhe një gjuhë tjetër veç shqipes, një gjuhë
latine. Janë po aq të vjetër, po aq autoktonë sa ç’pretendojnë të jenë një
pjesë e popullsisë rreth tyre, madje shumë më të vjetër, shumë më autoktonë se shumë
të tjerë. E, megjithatë, ende sot segmente të të ashtuquajturve “shqiptarë të
kulluar” nuk i pranojnë vllehët si pjesë të kombit të vet, përdorin ndaj tyre
terma përbuzës (çobanë, llaci-faci, çopen, etj.) dhe ngrysin vetullat kur
flitet për ta.
Diskriminimi që vihet re ndaj vllehëve çohet në ekstrem në qëndrimin
ndaj egjiptianëve të Shqipërisë (Ashkalijtë në Kosovë, magjypt në veri, ose
jevgjit në pjesën më të madhe të territorit të RS), të cilët jo vetëm që nuk
janë integruar, por edhe përbuzen dhe keqtrajtohen si “racë më e ulët”. Po
shkruaj termin “egjiptianë” pasi fjalët jevg dhe magjyp kanë marrë në gjuhën
shqipe një nënkuptim aq të poshtër, aq të neveritshëm, aq racist, sa të vjen
turp t’i përdorësh. Vetë ngarkesa nënkuptimore e këtyre fjalëve flet qartë për
shkallën e racizmit.
Gjurmët e hershme të egjiptianëve në gadishullin e Ballkanit
mund të gjinden që në shkrimet e grekëve të lashtë. Ndoshta prejardhja e atyre
që jetojnë mes nesh mund të mos jetë edhe aq e lashtë, por kjo nuk do të thotë
asgjë. Edhe dyqind apo njëqind vjet të kenë kaluar që nga ardhja e tyre,
trajtimi që iu është bërë është i padurueshëm.
Këta njerëz, që janë krejtësisht shqiptarë - jetojnë në
Shqipëri, kanë pasaporta shqiptare, kryejnë shërbimin ushtarak, flasin shqip, e
duan vendin e tyre– nuk kanë pasur asnjëherë të drejtat që kanë pasur të tjerët
përreth. Dhe kjo ndoshta vetëm për shkak të ngjyrës së lëkurës. Egjiptianët e
Shqipërisë janë përgjithësisht popullsi qytetëse, të cilët kanë qënë të detyruar
të jetojnë në getot e tyre, në lagje të veçanta dhe të kryejnë punë të dorës së
dytë - shërbyes në familjet e “bardha”, teneqepunues, tregëtarë të vegjël,
pastrues (rrugësh, institucionesh, banjash publike), ahengxhinj,
instrumentistë, etj. Edhe kur për arsye zhvillimi urban i kanë lëvizur nga
getot, atyre iu jepeshin katet përdhese të ndërtesave, ndërkohë që “shtresa e
lartë“, “popullsia e zgjedhur”, “superiorët e bardhë” kapnin katet e sipërme.
Me qindra vjet jetesë mes nesh për ta s’kanë qënë kurrë
bashkëjetesë. Martesat e racës “superiore” shqiptare me shqiptaro-egjiptianët
inferiorë janë parë gjithmonë si skandale
të padëgjuara, ndërkohë që “të bardhët e pasur” nuk kanë munguar të
flirtojnë me gratë apo burrat zeshkanë. Dyert e shkollave shqiptare kanë qënë
kryesisht të ngushta për të pranuar njerëzit me ngjyrë, ndërkohë që edhe në
shumë zanate ata nuk arrinin të qaseshin. Ky lloj qëndrimi ndaj pjesës me
ngjyrë errët të popullsisë shqiptare ka qënë mbështetur heshturazi ose haptazi
nga të gjitha qeveritë shqiptare, që prej krijimit të shtetit e deri më sot.
Unë nuk e di saktësisht se ç’përqindje të popullit shqiptar përbëjnë
egjiptianët sot, por di të them se prej tyre nuk kemi pasur ende anëtarë
parlamenti, anëtarë qeverie, kryetarë bashkie, njerëz të zgjedhur apo të
caktuar në poste të rëndësishëm. Ndaj tyre ka pasur vetëm nënvlerësim dhe
përbuzje. Ndoshta është koha që qeveria shqiptare, Kryeministri, Presidenti,
Parlamenti, t’iu kërkojë publikisht falje në emër të pjesës tjetër të popullit,
këtyre njerëzve, këtyre nënave, etërëve, fëmijëve, vajzave e djemve që jetojnë
midis nesh dhe që trajtohen në mënyrën më të papranueshme për çdo normë të
moralit njerëzor. Jo vetëm kaq, por shteti shqiptar do të bënte mirë të
organizonte programe të veçantë për
shkollimin e tyre, për t’iu dhënë mundësi të fitojnë kohën e humbur.
Pa arritur të korrigjojmë sjelljen tonë ndaj atyre që jemi
mësuar nga ca standarte të pakuptimtë shoqërorë t’i shohim si inferiorë, ne nuk
kemi përse të presim dhe të kërkojmë të na trajtojnë të tjerët si të barabartë.
Shumë shqiptarë e kanë ndjerë drejtpërdrejt në lëkurë dhe janë indinjuar nga racizmi
i një pjese të popullsisë greke, italiane, apo europiano-perëndimore ndaj tyre,
veçanërisht në vitet 1990të. Shumë nga ne jemi hedhur përpjetë dhe kemi
protestuar. Ironikisht, jo rrallëherë dëgjon shprehje të tilla si: “Na kanë
trajtuar si jevgjit!” – a thua se trajtimi që iu bëjmë ne egjiptianëve është më
i justifikuar se sa trajtimi që na bëjnë italianët apo grekët ne.
Ne jemi popull racist jo sepse jemi popull i keq, por sepse
në këtë drejtim kemi trashëguar një kulturë të keqe. Kultura jonë kombëtare
kundrejt racizmit ka qënë historikisht dhe mbetet edhe sot e kësaj dite e
pamoralshme, e gabuar. Paragjykimet tona racore, dallimet që mundohemi të bëjmë
ndaj njerëzve që janë të ndryshëm nga ne janë të të papranueshme. Këto
paragjykime dhe dallime na janë ngulitur në kokë nga familja, nga shoqëria, nga
media, nga çdo qelizë e jetës, prandaj është e vështirë t’i shkulim. Kërkohet
një përpjekje e gjerë, në shkallë kombëtare, për t’i hequr qafe ato. Kërkohet
një program i tërë, shtetëror dhe i shoqërisë qytetare, për t’u çliruar nga
mendësi të tilla mesjetare. Por asgjë nuk mund të realizohet pa kryer hapin e
parë - pa e analizuar, identifikuar, dhe pranuar problemin. Dhe problemi është
se ne jemi racistë. Kjo është diçka e keqe, jashtëzakonisht e keqe për të cilën
duhet të na vijë turp.
