Kush na le të tundohemi?!

Përsiatje teologjike

Papa Françesko doli me propozimin për të ndryshuar përkthimin anglisht të Lutjes Themelore të të Krishterëve (e njohur si Lord’s Prayer). Përkthimi i deritanishëm është kryer që në shekullin e 4 nga Latin Vulgate, që mendohet të jetë marrë nga varjante më të vjetra në greqisht, hebraisht ose Aramaikisht dhe ka problem me frazën “(Zot) mos na ço në tundim” (lead us not into temptation). Papa propozon që të shkohet drejt një varjanti të ngjashëm me atë francez, që thotë pak a shumë “(Zot) mos na lerë të bijem në tundim” ("do not let us fall into temptation"). Edhe varjanti shqip është ”E mos na lër të biem në tundim…”

Papa the teologët e Vatikanit arsyetojnë se nuk është Zoti që i shtyn njerëzit në tundim, por janë njerëzit që tundohen në kokë të vet. Pra, nuk mund të akuzohet Zoti se i shtyn njerëzit në tundim.  

Por a nuk është mëkat që të akuzosh Zotin për diçka që ai nuk e ka bërë? A nuk është mëkat t’i thuash Zotit se po i shtyn njerëzit në tundim, në  një kohë kur ai nuk ka pasur kurrë ndërmend ta bëjë një gjë të tillë? Kështu duhet të jetë, prandaj edhe Papa po mundohet ta ndërrojë lutjen. Puna është se që në shekullin e katërt e deri më sot, pra për nja njëmijë e gjashtëqind e ca vjet, me miliona njerëz kanë lindur dhe kanë vdekur duke iu lutur Zotit ditë për ditë, brez pas brezi, që ky të mos i shtyjë në tundim. Në rastin më të mirë, këto miliona – ose më saktë, miliarda – lutje kanë shkuar dëm. Në rastin më të keq, ato kanë fyer drejtpërdrejt Zotin, duke e akuzuar për diçka që nuk e ka bërë. Papa s’mund ta kalojë këtë punë kaq lehtë, domethënë që me një të rënë të lapsit të ndërrojë lutjen dhe gjithçka të harrohet. Ku shkojnë shpirtrat e gjithë atyre miliardave njerëzve që kanë shprehur gabim Lutjen Themelore të Krishtërimit? Kush e mban përgjegjësinë për këtë kasaphanë shpirtrash?

Pavarësisht se ndihem paksa i ngushëlluar që, të paktën besimtarët shqiptarë janë në rregull me këtë lutje, mua përsëri nuk me fle karari. Sepse, edhe me varjantin e ri që propozon Papa dhe që e kanë përdorur shqiptarët Zoti nuk del fare i shfajësuar. Edhe kur thuhet "E mos na lër të biem në tundim…”, përsëri përgjegjësia i lihet në derë Zotit. Domethënë atij i thuhet : Ti o Zot, e ke në dorë të mos më lesh mua dhe të tjerët përreth meje që të bijem në tundim. Nëqoftëse ne bijem në tundim, atëherë ishe ti që na le të bijem në tundim. Ti e ke në dorë që të mos i lesh gjithë njerëzit që të bijen në tundim, e përsëri nuk e çan kokën dhe i le që të bijem në tundim."

Në fakt, ndryshimi i fjalëve që po përpiqet të bëjë Papa nuk ndryshon asgjë nga përmbajtja e Lutjes Themelore dhe nga qëndrimi akuzues ndaj zotit i atij që lutet. Përsëri besimtarët vazhdojnë  të thonë që Zoti e ka në dorë t’i ndalojë tundimet njerëzore, por nuk e bën. Ose e bën ndonjëherë, kur i dëgjon lutjet. Ose e bën shumë rrallë, se tundimet vazhdojnë në të katër anët. Përfundimisht, Papa i ka hyrë një rruge pa krye, ose një rruge, kreu logjik i të cilës është braktisja e një praktike të kotë dhe pa kuptim si lutja. 

Lutje dhe Meditim

Debati i ditëve të fundit në Shtetet e Bashkuara është përqëndruar në gjetjen e mënyrës më të efektshme për të kontrolluar dhe ulur e numrin e masakrave masive. Amerika zë vendin e parë në botë për vrasjet publike. Një statistikë e botuar sot vërente se që nga vitet 1970të e deri sot Shtetet e Bashkuara kanë pasur më shumë viktima nga vrasjet masive se sa nga të gjitha luftërat ku ato janë përfshirë gjatë kësaj periudhe (duke përfshirë edhe ato në Irak e Afganistan.)

Por ajo që të le pa mend është çfarë debatohet. 

Nga njëra anë janë ata që shkaktarin kryesor për të gjitha këto tragjedi e kërkojnë te numri alarmues i armëve në qarkullim dhe te ligjet tepër të lira të Shteteve të Bashkuara për mbajtjen e armëve. Ky grupim kërkon kufizimin e lejeve për armët si edhe kufizimin për llojet e armëve që mund të mbajnë qytetarët e thjeshtë, me arsyetimin se sa më pak armë, aq më pak krime do të kryen me to.

Nga ana tjetër është lobi i prodhimit dhe shitjes së armëve, i përkrahur nga e ashtuquajtura “e djathta e krishterë”. Këta ngulin këmbë se zgjidhja e problemit të vrasjeve masive gjendet te “lutjet dhe meditimet për viktimat” (thoughts and prayers).

Praktikisht lobi i prodhimit dhe shtimit të armëve dhe ai i prodhimit dhe shtimit të lutjeve dhe meditimeve në Amerikë është më i fuqishëm. Nga reagimet kundrejt dy masakrave të fundit (në Las Vegas dhe në Teksas) duket qartë se kjo mënyrë për zgjidhjen e problemit ka mbështetjen e politikanëve të fuqishëm si Presidenti Trump dhe Kryetari i Kongresit Paul Ryan. Ky i fundit është vënë dje dhe sot në shënjestër të kritikave dhe akuzave se po përpiqet të mbysë çdo përpjekje për ndryshime ligjore me pasivitetin dhe boshësinë e lutjeve dhe meditimeve. Megjithatë, kryekongresmeni amerikan Paul Ryan ngul këmbë se lutjet dhe meditimet janë mënyra më e efektshme për të luftuar dhunën, duke anashkaluar, për shembull, faktin që ata të shkretët që u masakruan në Teksas ishin brenda një kishe duke u lutur.

Për shumë njerëz që jetojnë larg realitetit amerikan ky debat mund të tingëllojë si një parodi cinike, gati-gati e pabesueshme. Është vërtet jashtë çdo përfytyrimi të mendosh që njerëzit më të fuqishëm të shtetit më të fuqishëm të botës arrijnë ta ulin kaq poshtë nivelin e diskutimit intelektual. Megjithatë, ky është realiteti. Paul Ryan është i bindur se lutjet dhe meditimet janë më të fuqishme se çdo lloj ligji dhe se Zoti i tij do t’i dëgjojë lutjet dhe do t’i ndalojë vrasjet. Ndërkohë, fëmijë, gra, burra, pleq të pafajshëm vazhdojnë të kërdisen thuajse dita ditës duke vërtetuar edhe një herë se ata që predikojnë zgjidhje përmes lutjeve janë në të njëjtën llogore me ata që përfitojnë miliarda dollarë nga shitjet e armëve. 

Sindroma e Monstrës

(Lexojeni, se mbyllet me një këngë)

Para disa ditësh postova në fb një parodi të shkurtër të bazuar në vargjet hapëse të poemës së Naimit “Bagëti e Bujqësi”. Nuk ishte as përpjekje për t’u shquar si poet (pasi nuk jam) dhe as ngasje për t’u dukur origjinal, pasi parodi të tilla kanë bërë të tjerë me më shumë sukses përpara meje. Ishte thjesht një impuls për të bërë pak humor dhe për të lehtësuar pak ngarkesën e ditës, që u mirëkuptua nga shumë miq të mij.

Por, për çudi (ose aspak për çudi) u gjend dhe dikush që u nervozua dhe me dergoi këtë koment : ‘Pasi i late penden Shqiperise prisni te behet me e nderuar !!!’ Po, me tre pika çuditëse.

Si rregull unë nuk ia përtoj debateve në fb, por këtij komenti iu përgjigja me adresimin te një shkrim i imi i mëparshëm i titulluar ‘Llum’, ideja kryesore e të cilit është që askush nuk ka të drejtë të më diktojë mua se çfarë të them duke u bazuar te vendi ku jetoj.

Do ta kisha harruar fare këtë shkëmbim sikur të mos më kishte rënë në sy gjatë kësaj jave që edhe në shtyp edhe në rrjetet sociale vazhdon të mbizotërojë përçmimi ndaj emigrantëve dhe dëshira për të na e mbyllur gojën ne që jetojmë përtej kufijve gjeografikë të Shqipërisë. Gjë që më bëri të mendoj :

A mund t’i thuhet ‘i le pendët Shqipërisë‘ Naimit, Samiut, Abdylit? A mund t’i thuhet i le pendët Shqipërisë Asdrenit, Pashko Vasës, Konicës, Nolit, Eqerem Vlorës, Martin Camajt, Arshi Pipës, Sami Repishtit, Sejfi Protopapës, Isabela Çoçolit? A mund t’iu thuhet ‘i latë pendët Shqipërisë‘ të gjithë atyre që çanë muret e ambasadave dhe mbushën anijet në 1990, pa të cilët s’do të kishim sot as grafikat e mrekullueshme të Avni Delvinës dhe as rrëfimet njerëzore të Arben Imerit?

Pastaj, a mund t’i thuhet ‘i latë pendët Anglisë‘ çiftit Persi dhe Meri Shelli dhe mikut të tyre të afërt Xhorxh Gordon Bajron? A mund t’i thuhet ‘i latë pendët Gjermanisë‘ Mozartit dhe Ajnshtainit? ‘I latë pendët Polonisë Marie Kurisë dhe Shopenit? Austrisë - Frojdit dhe Shvarcenegerit? Rumanisë - Joneskos dhe Nadia Komaneshit; Serbise – Nikolla Teslës; Greqisë - Demis Rusos; Italisë - Toskaninit apo Al Pacinos, Rusisë - Solzenisinit, Egjiptit – Omar Sharifit? Kolumbisë - Markezit?...I vura tre pikat jo për të neutralizuar ato tre pikë çuditëset, por për të thënë që kjo listë mund të shkojë pa fund.

Ka qënë një kohë kur nga Shqipëria nuk lejohej të largohej asnjeri. Kjo kohë ishte nga viti 1945 në vitin 1990. A ju kujtohet si quhej? Koha e komunizmit, koha e diktaturës, koha e enverit. Për 45 vjet monstra që drejtonte vendin shpenzonte një pjesë të madhe të buxhetit për të ruajtur kufirin. Jo që të mos i hynte kush brenda, por që të mos i dilte njeri jashtë. Monstra shkonte dëm burime të panumërta materjale dhe njerëzore, rrezikonte kapital politik të pallogaritshëm për të vrarë, torturuar e burgosur ata që donin të largoheshin dhe për të syrgjynosur e keqtrajtuar gjithë familjet e tyre. Shumë njerëz janë përpjekur të gjejnë arsyen përse e bënte monstra këtë marrëzi. Disa mendojnë se ai kishte frikë se mos i iknin të gjithë. Disa të tjerë arsyetojnë se e bënte ngaqë ishte xheloz dhe nuk donte që skllevërit e tij të siguronin diku gjetkë një jetë më të mirë. Të tjerë i bijen shkurt duke thënë se ishte paranoik. Pa hedhur poshtë asnjë prej tyre, unë them që arsyeja kryesore përse monstra nuk i linte njerëzit të iknin ishte se nuk duronte dot që dikush, kushdo që kishte jetuar ferrin e tij, të dilte jashtë dhe të fliste hapur, serbes, pa i bërë syri tërr për ato që kishte parë. Nuk duronte dot që njerëz që e njihnin nga pranë realitetin e tij të ishin të lirë të shprehnin mendimin e tyre për atë realitet.

Sindroma e monstrës vazhdon të mbijetojë në forma të ndryshme te shumë njerëz në atë vend edhe sot e kësaj dite. Ajo shfaqet me bezdinë e madhe dhe nervozitetin e hapur ndaj çdo shprehje kritike që vjen nga përtej kufirit. Ashtu si monstra, këta njerës nervozë dhe të bezdisur nuk e kuptojnë që kushdo që merr mundimin dhe ndjek lajmet nga Shqipëria; kushdo që merr mundimin dhe shpreh një mendim për Shqipërinë - të saktë apo të gabuar – niset thjesht nga dashuria dhe nga dëshira për ta parë atë vend sa më mirë.

Sindroma e monstrës i ka rrënjët e thella dhe do të duhet kohë që t’i gjendet ilaçi. Përderisa të gjendet, ne që jemi përjashta do të vazhdojmë të mbetemi në shënjestër. Po ç’faj kemi ne? Fajin e kanë ata që na lanë të dalim jashtë. Kush na la ne të dilnim jashtë?! Kjo, sipas të famshmëve Baha Men, është nga ato pyetjet 1 milion dollarëshe. Meqë interneti na i jep mundësitë, mund ta dëgjoni. Titullohet ‘Who let the dogs out?’Baha Men - Who Let the Dogs Out?

Jani dhe Trio Fammus

Ne këtu në Toronto jemi me fat që kemi mes nesh një artist si Jani. Ndër violinistët më të shquar shqiptarë, Maestro Papadhimitri është edhe kompozitor i shkëlqyer, muzikant me shije të rrallë, dhe pedagog i aftë. Në fakt, aftësitë e tij pedagogjike pasqyrohen te loja e shkëlqyer e dy vajzave të tij të talentuara, me të cilat ka krijuar Trio Fammus – Livia Simas Papadhimitri (violinë) dhe Sofia Papadhimitri (piano).

Jani është muzikant modern, me shije të hollë dhe me aftësi të veçantë për të kuptuar ndjenjat dhe kërkesat e artdashësve. Këtë ai e dëshmoi me Mbrëmjen me Muzikë nga Filma dhe Muzikorë të Preferuar që organizoi mbrëmë në Toronto. Ishin afro dy orë që kaluan si të ishin dy minuta për spektatorëve të shumtë që kishin mbushur sallën.

Audienca e Trio Fammus shtohet nga viti në – shtohet numri i shqiptarëve që tërhiqen nga arti i Janit, Livias dhe Sofias; shtohet edhe numri i të jo-shqiptarëve. Kjo flet për virtuozitetin e lojës së trios, flet për shijen e hollë të Janit në zgjedhjen e repertorit, flet edhe për punën pasionantëve të këtyre artistëve. Nuk është aspak e lehtë të shtosh audiencën e një koncerti me dy violina dhe një piano në një kohë dhe në një qytet me jetë artistike nga më të larmishmet në botë, në një vend ku gumëzhijnë lloj-lloj zhanresh muzikore. Jani e arrin këtë me përkushtim dhe dashuri, si edhe me një punë të trefishtë.

Sepse atij jo vetëm i duhet të zgjedhë dhe të praktikojë muzikën për një koncert, por edhe të përshtasë pjesët muzikore që luan për trion e tij. Shumë nga pjesët muzikore që u luajtën në Mbrëmjen me Muzikë nga Filma dhe Muzikorë të Preferuar as që nuk ishin shkruar për piano dhe dy violina. Janit i është dashur të bëjë trefishin e punës.

Jani është njeri modest, me pak fjalë. Ka një buzëqeshje të lehtë, dashamirëse që s’i ndahet nga fytyra. Është nga ata njerëz që punon dhe iu jep të tjerëve shumë më tepër se ç’mund të marrë dhe është i lumtur që ka rast të na falë aq shumë kënaqësi me artin e tij.

Ne këtu në Toronto i jemi mirënjohës. 

Ku tregohen muskujt

Si në shumë raste të tjerë, edhe në debatin për mbulimin e monumentit të Gjergj Kastriotit ne shpalosëm në mënyrën më spektakulare paaftësinë për të parë thelbim e problemit dhe dëshirën për t’u kufizuar në anë periferike, veçanërisht në në ato pika me të cilat kemi më shumë rast t’i vërsulemi njeri-tjetrit.

Nuk ka rëndësi nëse monumenti u mbulua pjesërisht apo plotësisht, nëse ai mund të shihej nga disa cepa të sheshit dhe të mëshihej nga disa të tjerë. Nuk ia vlen të diskutosh nëse mbulimi ishte thjesht gabim teknik, mosnjohje e detajeve të elektronikës nga ana e hoxhës, apo ishte lëvizje e paramenduar. As ka bazë të diskutosh dhe të justifikosh mbulimin e monumentit me arsyetimin se besimtarët nuk mund të falen përpara një imazhi të rikrijuar të fytyrës (Gjergj Kastriotit) dhe që për këtë arsye e mbuluan atë me një ekran stërmadh televiziv ku çfaqen vetëm imazhe të rikrijuara të fytyrës së njeriut (hoxhës).

Është gabim dhe e rrezikshme t’i japësh debatit karakterin e përplasjeve ndërfetare, siç ia dha (me dashje apo pa dashje) hoxha i Tiranës duke u përpjekur të sqaronte “vëllezërit katolikë“ se mbulimi nuk kishte pasur asnjë qëllim që të fyente ata. Gjergj Kastrioti është heroi kombëtar i gjithë shqiptarëve, me apo pa fe; muslimanë, katolikë, ortodoksë, evangjelistë, budistë, apo zoroastrianë. Është e shëmtuar, keqdashëse dhe e papërgjegjshme të deklarohesh ndryshe. Siç është edhe e vërtetë që ka shqipfolës, me ose pa fe, që nuk e duan Kastriotin sepse kanë prioritete të tjera, në kundërshtim me interesat e Shqipërisë.

Po a mund të thuash që i gjithë ky debat u ndez kot së koti dhe njerëzit filluan të acarohen pa asnjë arsye? Jo. Sepse pati një shkëndijë, pati një shkrepje që rrezikon t’i ngrejë flakët lart. Flakë që rrezikojnë të shkrumbosin një nga shtyllat themelore të ngrehinës së shtetit shqiptar – laicitetin.

Që në origjinë shteti shqiptar është bazuar te laiciteti, te ndarja e tij prej feve. Të gjithë drejtuesit e tij që nga viti 1912 e deri sot, të mirë apo të këqinj kanë ndjekur me hir apo me pahir këtë parim të vendosur nga ideatorët e kombit, Rilindasit. Pa shkëputjen e plotë nga feja shteti shqiptar dhe koncepti i kombit shqiptar nuk mund të ekzistojnë. Shqipëria dhe shqiptarët nuk mund të jenë shtet apo komb që bazohen te feja. Nuk mund të jenë as komb dhe as shtet që flirton me një fè në kurriz të të tjerave. Të qënit shqiptar në vetvete e ka çuar gjithmonë fenë në planë të dytë dhe atje, në planin e dytë, iu ka dhënë të gjitha besimeve peshë të barabartë. Kështu ka qënë dhe kështu do të vazhdojë të jetë përderisa të ketë shtet dhe komb shqiptar. Këtë të vërtetë e kanë pas kuptuar historikisht jo vetëm politikanët, por edhe krerët e komuniteteve fetare në Shqipëri, të cilët kanë qënë më së shumti patriotë.

Mirëpo sot ka ardhur koha e krerëve të paaftë dhe të papërgjegjshëm që, në rastin më të mirë, as e kanë idenë se ç’bëjnë (në rastin më të keq, veprojnë me ndërgjegje kundër idesë së kombit shqiptar). Sot ka ardhur koha kur krerët e komuniteteve ose s’janë fare shqiptarë, ose paguhen drejtpërdrejt nga burime jo-shqiptare, ose pranojnë ndihma dhe subvencione financiare kolosale nga të huajt, ose s’marrin veshë duvanë e kujt po bëjnë. Po të ndjekësh rrugën e parave për ndërtimin e objekteve të kultit dhe veprimtaritë e përditshme të kryesive të komuniteteve, nuk e ke të vështirë ta vësh në dyshim integritetin dhe pavarësinë e tyre. Ndërkohë, shteti shqiptar qëndron çuditërisht pasiv, madje në disa raste edhe e duartroket ndërhyrjen e të huajve. Shembulli më i mirë është qendrimi i fëlliqur i shtetit në garën e shëmtuar për ndërtimin e objekteve të kultit në Tiranë.

Kjo papërgjeshmëri dhe këto motive të dyshimta s’kanë se si të mos e shqetësojnë qytetarin shqiptar dhe të mos e bëjnë të ndjeshëm. Instiktivisht të gjithë acarohemi sa herë që kapërcehet kufiri dhe njëri apo tjetri organizim fetar futet në zonat e “ndaluara”, në sferat e shtetit dhe shoqërisë laike.

Shteti shqiptar është laik në të gjithë nivelet e tij – pushteti ligjvënës dhe pushteti ekzekutiv janë laikë. Edhe pushteti lokal është laik. Bashkia e Tiranës është pushtet i ndarë nga feja dhe si e tillë ajo s’ka punë të favorizojë një fè apo një tjetër, siç nuk ka punë as të favorizojë të gjitha fetë njëlloj në kurriz të laicitetit. Sheshet dhe rrugët e Tiranës iu takojnë qytetarëve të Tiranës dhe të gjithë shqiptarëve, pa dallim besimi apo mosbesimi. Kjo, dhe vetëm kjo është arsyeja që kur bulevardi “Dëshmorët e Kombit” i jepet një grupimi të caktuar fetar për të demonstruar forcën e tyre numerike njerëzit bëhen nervozë. Kjo dhe vetëm kjo është arsyeja që kur Sheshi Skënderbe i jepet një grupimi të caktuar fetar për të kryer ritualet e tyre publikisht dhe për t’iu bërë karshillëk të tjerëve, të tjerët – të gjithë të tjerët, duke përfshirë fetarët dhe jo fetarët, duke përfshirë edhe një pjesë të madhe të muslimanëve shqiptarë që mendojnë në mënyrë të përgjegjshme për vendin e tyre – ndihen të provokuar.

Historikisht Sheshi Skënderbe dhe Bulevardi Dëshmorët e Kombit janë përdorur nga grupimet politike për të demonstruar forcën e tyre, kryesisht forcën numerike, pra për të treguar muskujt. Në Bulevard enver hoxha organizonte paradat e tij, ndërsa mitingjet e mëdha organizoheshin përpara Pallatit të Kulturës. Pas 1990tës sheshi u bë simboli i luftës politike me mitingje e kundra mitingje. Por partitë politike janë pjesë e shtetit laik dhe, pavarësisht natyrës së konfliktit, demonstrimi në shesh dhe në bulevard ka qënë gjithmonë diçka e pranueshme.

Ndryshe qëndron puna kur kërkohet te demonstrohet identiteti fetar. Veçanërisht krerët e komunitetit musliman shqiptar me pretekstin se nuk kanë hapësirë ku të falen duken sikur duan t’i shfrytëzojnë sheshin kryesor dhe bulevardin kryesor të kryeqytetit për të demonstruar ata forcën e tyre – numrat, mënyrën e veshjes, mënyrën e faljes. E theksoj, nuk flitet për muslimanët shqiptare. Flitet për krerët e komunitetit musliman, për njerëzit që drejtojnë politikën e komunitetit.

Le ta pranojmë për një çast se mbi 700 xhami (sipas shifrave të dhëna nga vetë komuniteti musliman shqiptar) nuk janë të mjaftueshme për të mbajtur të gjithë ata që duan të falen ditën e Kurban Bajramit. Përse duhet këmbëngulur për të shfrytëzuar pikërisht Sheshin Skënderbe dhe Bulevardin Dëshmorët e Kombit? Çfarë motivi tjetër veç eksibicionizmit dhe dëshirës për të treguar forcë mund të të shtyjë të kërkosh të kryesh një rit aq intim sa falja pikërisht në vendin më të dukshëm?

Cilatdo qofshin motivet e krerëve të komunitetit musliman për të kërkuar kryerjen e ritualeve në vende publike, ato s’kanë përse t’i diktohen shtetit laik, pushtetit qendror dhe atij lokal laik. Bashkia e Tiranës dhe qeveria e Shqipërise nuk kanë përse lejojnë që një komunitet i caktuar të demonstrojë në vende ku i bën të tjerët të ndihen jo mirë. Zgjidhja më e drejtë dhe ligjore do të ishte që atyre t’iu jepej një hapësirë tjetër – ta zemë një fushë apo stadium futbolli, një park i madh, një shesh jashtë qytetit, për të kryer të njëjtin funksion. Gjithmonë mund të gjenden zgjidhjet, nëqoftëse ekziston vullneti i mirë dhe dëshira për të qënë sa më të paanshëm dhe më të drejtë. Komunitetet fetare bëjnë është mirë të jenë më të kujdsesshëm kur duan te tregojnë muskujt.   

Tërmeti i Lisbonës

Igreja do Carmo

Kjo është Igreja do Carmo (Kisha e Karmos), pjesë e Convento do Carmo në Lisbonë, Portugali. Ngrehina që e ka humbur çatinë para 250 vjetësh shërben sot si Muze Arkeologjik. Siç e tregon edhe emri, dikur ka qënë kisha e një manastiri. Deri në 1 Nëntor të vitit 1755 kur Lisbonën e goditi një nga tërmetet më të mëdha në historinë e Europës.

1 Nëntori në kalendarin e Kishës Katolike është Dita e Shpirtrave. Atë mëngjes të Ditës së Shpirtrave në vitin 1755 thuajse të gjithë qytetarët e Lisbonës kremtonin meshë në kisha. Është shekulli i 18 dhe për një popullsi krejtësisht katolike vajtja në kishë ishte jo vetëm ritual, por edhe detyrim të cilit nuk mund t’i shpëtoje pa u ndëshkuar.

Tërmeti, që mendohet të ketë qënë 8.5 ose 9.0 ballë lëkundi qytetin për 6 minuta, ndoshta edhe dhjetë minuta. Por jo vetëm Lisbonën. Ai solli shkatërrim në gjithë Portugalinë dhe, sipas të dhënave, është ndjerë në Itali, Britani e madje deri në Finlandë.

Mbulesat e Kishave ranë duke zënë brenda me mijëra njerëz. Qirinjtë dhe vaji bënë të vetën për të ndezur zjarret që përfshinë gjithë qytetin. Ata që shpëtuan vrapuan drejt lumit Tagu i cili pranë Lisbonës derdhet në oqeanin Atlantik. Të çuditur, njerëzit e mbijetuar panë që lumi ishte larguar dhe shumë anije ndodheshin në të thatë. Pa e marrë vesh çfarë kuptimi kishte kjo, ata u lëshuan në shtratin e lumit, duke e parë si vend të sigurt nga gurët e ndërtesave. Fatkeqsisht, largimi i ujit ishte thjesht shenja e parë e një sunami që përfshiu edhe një pjesë të madhe të atyre që kishin mbijetuar.

Mendohet që tërmeti i Lisbonës i vitit 1755 të ketë shfarosur të paktën 60 përqind të popullsisë së qytetit. Shifrat shkojnë nga disa dhjetra mijëra deri në njëqind mijë vetë.

Ndër ata që mbijetuan ishte edhe familja mbretërore, duke përfshirë Mbretin Jozef I i Portugalisë, si edhe kryeministrin, Markezin e Pombalit, të cilët kishin shkuar për gjah jashtë qytetit. Mbreti u trondit aq shumë, saqë për sa kohë ishte gjallë nuk u kthye në Lisbonë, por jetoi në një kompleks çadrash në afërsi të saj. Ai autorizoi kryeministrin që të merrej me pastrimin dhe rindërtimin e qytetit.

Markezi i Pombalit mbahet një nga figurat më interesante të historisë së Portugalisë. Njeri me vullnet të hekurt dhe me shumë inisiativë., i pyetur se nga t’ia nisnin, ai u përgjegj shkurt: « Varrosim të vdekurit, ndihmojmë të gjallët. »

Ndërtesat në stilin pombalesk janë të parat në botë
për të cilat është përdorur teknologji anti-sizmike.

Praktikisht, në qytet kishte më shumë të vdekur se sa të gjallë dhe kryeministrit i duhej të vepronte me shpejtësi përpara se kufomat të qelbeshin e të përhapnin sëmundje. Ai urdhëroi që të gjithë të vdekurit të hidheshin në lumë, duke dalë në kundërshtim të hapur me Kishën Katolike e cila ngulte këmbë për varrime ritual. Markezi i Pombalit nuk pyeti njeri. Spastroi qytetin dhe filloi rindërtimin. Një nga lagjet më të bukura të Lisbonës sot, Baisha. është trashëgimi e tij – rrugë të drejta dhe të gjera, ndërtesa dinjitoze dhe jo shumë të larta. I pyetur se përse duheshin këto rrugë kaq të gjera, ai u prëgjigj: « Nuk duhen sot por do duhen nesër për ata që vijnë. » 

Sot Alfama është lagja më e
vjetër e Lisbonës dhe
mbetet magnet për turistët.

Kur mblodhën disi veten nga shoku i tërmetit banorët e Lisbonës filluan të pyesin: « Përse na e dërgoi Zoti këtë gjëmë. Ç’faj kemi bërë? Ne ishim të gjithë besimtarë të devotshëm? Përse na e dërgoi tërmetin pikërisht në ditën e Shenjtëve dhe pikërisht kur ishim të gjithë në kishë?

Përgjigja e pyetjes ndërlikohej edhe më shumë kur shihje një nga lagjet e Lisbonës të quajtur Alfama që ishte thuajse e paprekur. Alfama ishte lagja e klubeve dhe pijetoreve për marinarët që ndaleshin në Lisbonë, ishte lagja e prostitutave dhe njerëzve jo shumë të përkushtuar ndaj fesë. Kodra në të cilën ishte ndërtuar si duket e kishte absorbuar më mirë efektin goditës të tërmetit. Pjesa më e madhe e të mbijetuarve ishin nga ajo lagje.   

Pyetja e banorëve të Lisbonës pati jehonë në të gjithë Europën dhe mendohet se ka ndikuar edhe në filosofinë e inteligjencës dhe iluministëve. Volteri e ka vënë tërmetin e Lisbonës në qendër të Kandidit dhe Poemës mbi Fatkeqsinë e Lisbonës. Te Kandidi Volteri kundërshton idenë që gjithçka që ndodh ka një arsye të mistershme dhe është për të mirën e një bote të përsosur të mbikqyrur nga një perëndi dashamirëse. Zhan Zhak Ruso e përdori tërmetin e Lisbonës si argument kundër krijimit të qyteteve të mëdha dhe për të përhapur idenë e tij të një jete sa më pranë natyrës.

Emanuel Kant ka botuar tre tekste mbi tërmetin e Lisbonës. I mahnitur nga shkalla e papërfytyrueshme e shkatërrimit, ai iu vu studimit të shkaqeve të tërmeteve, duke arritur në përfundimin se ato shkaktoheshin nga lëvizja e hapësirave të mëdha nëntokësore të mbushura me gaze të nxehtë. Pavarësisht se jo i saktë, studimi është një nga përpjekjet e para për të shpjeguar se tërmetet vijnë nga shkaqe natyrore dhe jo hyjnore.

Tërmeti pati ndikimi edhe në jetën politike të Portugalisë. Kryeministri ishte njeri i afërt me mbretin, por urrehej nga aristokracia portugeze sepse vinte nga shtresë më e ulët (titulli Markez atij iu dha 15 vjet pas tërmetit). Por edhe kryeministri i urrente aristokratët, që i shihte si njerëz të korruptuar dhe të paaftë për t’u marrë me punë konkrete. Forca politike e Markezit të Pombalit, veçanërisht pas tërmetit, ia uli ndjeshëm ndikimin aristokratëve në jetën politike të Portugalisë.

Me emrin e Markezit të Pombalit lidhen edhe hapat e para të studimit të sizmologjisë. Ai dha urdhër që të grumbulloheshin të dhëna për t’i dhënë përgjigje një morie pyetjesh si ora e saktë kur goditi tërmeti, kohëzgjatja e lëkundjeve, drejtimi i goditjes, çfarë ndodhi me nivelin e detit dhe sa më lart u ngrit ai se zakonisht, nëse u ndezën zjarre, sa kohë zgjatën dhe çfarë dëmesh shkaktuan? 

Sinonime dhe Antonime

E kundërta e komunizmit nuk është fashizmi.

Komunizmi është diktaturë. Po kështu edhe Fashizmi. Komunizmi dhe fashizmi janë të ngjashëm, jo të kundërt. E kundërta e tyre është një shoqëri demokratike dhe e lirë.

E kundërta e ekstremit të majtë nuk është ekstremi i djathtë.

Sepse e kundërta e ekstremit nuk mund të jetë ekstremi. E kundërta e ekstremit të majtë dhe atij të djathtë është  qëndrimi i moderuar, i logjikshëm, njerëzor, mendjehapur.

E kundërta e terrorizmit islamik nuk është terrorizmi i krishterë.

Terrorrizmi mbetet terrorizëm, pavarësisht nga libri i shenjtë që e mbështet. E kundërta e terrorizmit mbetet qëndrimi paqësor, dashuria për jetën dhe njerëzit.

E kundërta e nacionalizmit serb nuk është nacionalizmi grek. As nacionalizmi shqiptar.

Nacionalizmi ka për të kundërt idenë që të gjithë popujt janë të barabartë dhe kanë të drejtë ta ndërtojnë jetën e tyre ashtu siç duan ata, pa iu hyrë në hise të tjerëve.

E kundërta e racizmit ndaj teje nuk është racizmi ndaj të tjerëve. Të gjithë njerëzit janët ë barabartë, pavarësisht nga ngjyra e lëkurës, forma e kokës, vendi ku kanë lindur. Ka vetëm një race – raca njerëzore. Racizmi është shprehja më e shëmtuar e kompleksit të inferioritetit.

E kundërta e Hillary Clinton nuk është Donald Trump. Janë që të dy zgjedhje shumë të këqija që iu vunë përpara amerikanëve në vitin 2016. Që njëri mund të jetë më keq se tjetri kjo diskutohet. Por që që të dy janë keq, vështirë se vihet në dyshim. Përkrahja pa rezerva e njërit për të kundërshtuar tjetrin nuk ka pikë kuptimi.

E kundërta e Sali Berishës nuk është Edi Rama. Në këtë ekuacion mund të vini edhe emra të tjerë - Basha, Meta, Ruci – në çfarëdo dyshe që të doni dhe të keni të njëjtën pamje të shëmtuar. Shqiptarët janë përpara një dileme të ngjashme me atë të amerikanëve – kanë përballë vetëm zgjedhje të këqija. Ndoshta duhet bërë diçka për të ndryshuar strukturën në thellësi. Çfarëdo që të bëhët, duhet nisur nga vetvetja e secilit. Demokracinë shqiptar nuk do ta bëjnë kurrë drejtuesit politikë. Nëqoftëse do të bëhet ndonjëherë, atë do ta bëjnë njerëzit vetë.

E kundërta e enver hoxhës nuk është…Jo, çdo gjë mund të jetë e kundërta e enver hoxhës, pasi ai është e keqja absolute.

Llum

Identitetin tim, përkatësinë time nuk mund ta përcaktojë askush veç meje. Askush nuk ka të drejtë të më tregojë ose të më thotë mua sa shqiptar jam apo nuk jam, cilit grup i përkas apo nuk i përkas. Se kush jam unë atë e di unë. Atë ma kanë përcaktuar rrethanat e jetës që nga dita kur kam lindur. E ka përcaktuar familja që më ka rritur, njerëzit që më kanë rethuar në çdo hap të jetës. Se si dhe çfarë ndjehem unë, atë e di unë dhe jo ti me ato statuset mjerane që marrin pëlqime nga njerëz që i klikojnë lajkat duke u menduar po aq pak sa edhe ti që ke shkruar.

Pasi të kesh kuptuar këtë, ndoshta do ta kesh më lehtë të kuptosh që duke qënë ai që jam, duke u ndjerë ai që ndihem, jashtë dhe pavarësisht përfytyrimeve të tua, kam të drejtë të shkruaj dhe të jap mendimin tim të lirë për gjërat ashtu siç i shoh dhe i ndjej unë. Kam të drejtë të shprehem si të dua për atë vend që e ndjej si timin, siç kam të drejtë të shkruaj si të dua edhe për vende për të cilat s’kam kurrfarë ndjenje. Kjo quhet liri, liri e shprehjes. Kam të drejtë të jap mend e të shes mend; kam të drejtë të them gjëra të sakta, por edhe të gaboj. Ndërsa ti do bënje mirë që të diskutoje vlerën (ose mungesën e) e atyre që them unë. Do bëje mirë të shpreheshe nëse kam të drejtë apo gaboj. Kjo është e logjikshme. Ndërkohë që është e palogjikshme t’i shtosh vetes sikletin për të më përcaktuar mua kufirin se për çfarë të flas e për çfarë të mos flas nisur nga vendi ku jetoj.

Dy herë brenda pesëvjetësh u ktheva nga SHBA. Të dyja herët kisha vajtur për shkollë. Të dyja herët kisha lënë pas një Shqipëri që ndodhej në pikën e saj më të ulët ekonome. Kur u largova herën e parë ishte vjeshta e vitit 1992. Janarin e atij viti, me dy fëmijë të vegjël që ushqeheshin me qumësht pluhur të skaduar, e kishim kaluar pa energji elektrike në një apartament të ftohtë betoni parafabrikat. E megjithatë, në verën e vitit 1993 mezi prisnim të linim një prej vendeve më të mrekullueshme në botë, për t’u kthyer te i njëjti apartament. Pse? Sepse kishim shpresë.  Dhe ndoshta sepse ti në atë kohë nuk e dije ende ç’ishte kompjuteri dhe s’kishe mundësi t’i shprehje përçartjet e tua as në Facebook dhe as në Tweeter.

E njëjta shpresë më ktheu edhe dy vjet më vonë. Mendoja që tani që ajo diktaturë e fëlliqur ishte hequr qafe, diçka do të bëhej. Ne nuk na trembte varfëria. Na gëzonte dhe na jepte shpresë liria. E drejta për të qënë të lirë dhe të pakushtëzuar nga askush ishte gjëja më e çmuar për ne. (Ti s’e di, por ka ca gjëra si liria, marrëdhëniet midis njerëzve, atmosfera shoqërore, që janë shumë më të rëndësishme për jetën e njeriut se sa shkalla e pasurisë apo tufat e eurove.)

Por pastaj u ndesha me ty, sepse erdhi koha jote e quajtur 1997. Erdhi koha kur ti dole në plan të parë, kur shpërtheje depot e armëve në të katër anët, kur vidhje dhe grabisje pa pikë turpi magazinat shtetërore e private; kur shqyeje dyert e universiteteve jo për të marrë dije por për të vjedhur ca pajisje të çuditshme që quheshin kompjutera të cilat nuk i dije fare si përdoreshin dhe prandaj ua shkatërroje Hard Drive-in si të panevojshëm dhe iu mbaje monitorët që shpresoje t’i shisje si televizorë. Ishte koha kur ti dilje rrugëve i palarë, i pakrehur, i pluhrosur, me kallashnikov në sup, me sy të skuqur dhe fytyrë pa shprehje (pa shprehje pasi as vetë nuk e dije ç’bënje dhe përse po e bënje).

U ndesha me ty që rrije natën zgjuar duke hedhur plumba në ajër dhe duke iu prishur ëndrrat fëmijëve. U ndesha me ty që shkrepje kallashnikovin për të hyrë pa rradhë te furri i bukës, për të trembur tridhjetë burra e gra që kishin dy orë që prisnin aty dhe që s’ua bënte syri tërr nga hekurishtja që mbaje në dorë. U ndesha me ty që grabite atë makinën përpara ballkonit tim, në mes të ditës, në mes të rrugës së mbushur me fëmijë që luanin. Po, po, ishe pikërisht ti, pavarësisht se fytyrën i kishe të mbuluar me maskë. Ishe ti që ia zbraze të gjithë karikatorin atij rojes që të kishte informuar se ajo makinë transportonte para. U ndesha me ty që dogje Vlorën, Përmetin, Fierin, Beratin, Cërrikun...Me ty që i vurre zjarrin gjithë vendit pa t’u dridhur fare qerpiku.

Pastaj të pashë kur hyre në zyrat e shtetit. Si vazhdoje të shikoje i çuditur kompjuterat dhe të pyesje si përdoren. Se si u bëre ministër, drejtor, shef kuadri. Dhe se si pastaj i hoqe të gjithë ata që punonin aty për t’i zëvendësuar me shokët e tu, të cilët më vonë i hoqe, sepse fillove t’i shisje vendet e punës me Euro.

E di ti cila është pyetja që më ka munduar më shumë në vitin 1997? Si ka mundësi që ai vend aq i vogël, aq i bukur, me lumenj të rrjedhshëm dhe të pastër, të jetë në gjendje të prodhojë aq shumë llum? (Nëqoftëse nuk e kupton figurën letrare, llumi je ti.)

Disa duruan dhe vazhduan të shpresonin. Ishte e drejta e tyre. Unë isha ndër ata të cilëve iu tha shpresa. Është e drejta ime.  

Ti kujton se ikja ime ishte vendim i marrë lehtë. Nuk ishte. Lija pas, veç njerëzve të mij të dashur, edhe gjithë jetën time – shkollimin, kulturimin, përvojën, karrierën.

Ti kujton se hedhja rrënjë këtu ku jam ka qënë e lehtë dhe pa emocion. Nuk ka qënë. Ka qënë shumë e vështirë, me të papritura dhe zhgënjime, me sakrifica dhe stërmundime, me punë dhe me studim. Jam përballur me indeferntizëm, me përbuzjen, me ftohtësinë, me përçmimin, me cmirën, madje edhe me përpjekje të vullnetshme për të më penguar. Por këtu ka një ndryshim thelbësor nga atje. Këtu po pate dëshirë për të punuar, i gjen mundësitë për të punuar. Dhe po punove, je i fituar (është ky nocioni “punë“ me të cilin ti s’para ndihesh shumë mirë.)

Por, ta thashë edhe më lart. Për mua liria është gjëja më e shtrenjtë. Dhe këtu ka liri. Duhet vetëm punë që ta gëzosh atë. Unë nuk kam frikë të punoj.

Unë jam bërë ai që jam sepse kam jetuar atje, e njoh mirë atë vendin atje – e njoh shumë mirë atë vendin atje – por kam punuar dhe jetuar edhe këtu ku jam dhe e njoh shumë mirë edhe këtë vendin këtu. I dua të dy vendet.

Para disa vitesh m’u dha rasti të shoqëroja si përkthyes një grup parlamentar që vinte këtu për vizitë zyrtare. (Natyrisht, në përbërje të grupit ishe edhe ti që ishe bërë ministër dhe që kur hyje nëpër shitore kishe qef të nxirrje nga xhepi dhe të shfletoje një tufë të madhe letrash jeshile njëqind dollarëshe.) Ndër njerëzit që iu pritën, ishte edhe kryeministri i vendit këtu. Në zyrën e tij ai gjeti një çast dhe m’u drejtua mua, përkthyesit: ‘Ti nga je?’ Unë iu përgjigja pa u menduar: ‘Shqipëria’. Dhe në çast e kuptova që ai nuk pyeste ngaqë ishte kurreshtar për identitetin tim, por sepse donte të dinte se cila palë më kishte pajtuar si përkthyes. Prandaj, i skuqur, nxitova ta sqaroj se isha nga pala kanadeze.

Duke qënë këtu unë ndoqa se si ti e le kallashnikovin dhe u fute zyrave. Se si mësove kompjuterin. Se si i more ata që gjuanin në ajër e në mish gjatë atij viti të mbrapshtë 1997 dhe i vure në poste. Pashë ata dhe soj e sorrollopin tënd të vijnë këtu si diplomatë e të na shesin dëngla për zhvillimin e kombit dhe se si duhet ta duam ne atë vend. Të gjitha këto unë i shihja  dhe i ndiqja me shumë vëmendje, sepse kishin të bënin me vendin tim. Pashë si ti kalove nga kallashnikovi te IPhone 7 dhe mezi pret të dalë teta.  

Tani ti ke hyrë edhe në facebook, ku ndihesh si në shtëpinë tënde. T’i përdor smartphone ose kompjuter me atë gishtin që përdorje për të tërhequr këmbëzën e kallashnikovit. Mendësia e të shkrepurit nuk të ka ndryshuar. Prandaj del e më thua mua që s’kam të drejtë të flas për atë vend sepse nuk i përkas atij vendi ngaqë jam larguar prej tij. Ti shkruan ca statuse qesharakë, me një shqipe të shkatërruar që të ngre qimet e kokës përpjetë dhe entuziasmohesh kur sheh se dalin dyqind vetë që ta pëlqejnë dhe të bëjnë komplimenta për mendjen tënde të zgjuar. Përkrahja e tyre të bind se ke të drejtë dhe ti harron që ata janë po ti. Prandaj vazhdon shkruan edhe një status tjetër, edhe një artikull, edhe një pamflet që të kënaqësh veten tënde dhe të kënaqesh nga vetja jote. Nuk është çudi që të propozosh dhe të miratosh edhe ndonjë ligj për të më përcaktuar mua se kush jam, si duhet të ndihem, çfarë duhet të them e të mos them. Dhe po e propozove, do ta miratosh, sepse ti e ke mbushur parlamentin plot. Për fat të mirë, unë s’varem fare nga ligjet e tua.  

Ti që voton rrugaçët sa herë që të jepet rasti; ti që i vure zjarrin atij vendi dhe iu trembe ëndrrat fëmijëve më akuzon mua se nuk e dua sa duhet atdheun.

Unë vazhdoj të pyes veten – si ka mundësi që ai vend aq i vogël të ketë mundësi të nxjerrë aq shumë llum?

Politikanët dhe pelenat

« Politikanët dhe pelenat duhen ndërruar sa më shpesh – dhe për të njëjtën arsye. »

Në botë ekzistojnë shumë sisteme ose metoda drejtimi të shteteve dhe partive, por pa dashur të hiqem si specialist dhe politolog do të veçoja tre prej tyre:

-          Sistemin demokratik, atë të zgjedhjeve të lira dhe të shkëmbimit të lirë dhe të qytetëruar të mendimeve dhe zëvendësimit të shpeshtë të njerëzve në pushtet, që mbizotëron pak a shumë në Europën Perëndimore, Amerikën Veriore, Japoni, Australi, Korenë e Jugut, Zelandën e Re, Afrikën e Jugut, Izrael, Indi, etj.

-          Sistemin diktatorial – kolegjial që mbizotëron në Kinë, ku një organizatë gangsterësh mafiozë që e quajnë veten Partia Komuniste e Kinës ruan pushtetin për të gjithë grupin, por e zgjedh pak a shumë në mënyrë demokratike kreun e vet (brendapërbrenda llojit, kuptohet). Sistem të ngjashëm ka edhe Irani, veçse mafja aty nuk quhet parti komuniste por republikë islamike.

-          Sistemi Putino-Erdoganist, ku organizata mafjoze drejtohet me dorë të hekur nga një kryegangster i fortë  që bën sikur ndjek një formë karikatureske të demokracisë. Ky system mbizotëron në Rusi, Turqi, Siri, dhe vende të tjera diktatoriale apo gjysmë-diktatoriale. Sistem të ngjashëm kishin Libia e Kadafit, Iraku i Sadamit, Egjipti i Mubarakut, etj.

Pyetja ime është kjo: Si shpjegohet që midis nesh shqiptarëve ka kaq shumë të vetëshpallur nacionalistë dhe demokratë që s’lenë rast pa shprehur me fjalë urrejtjen për sllavo-komunizmin, apo ndikimin sllav në përgjithësi, por që mbeten përkrahësit më të thekur të modeleve lindore? Përse hiqen si demokratë pikërisht ata që e shohin si të pranueshëm dhe madje të arsyeshëm kalimin e të njëjtit person nga President në Kryeministër në President në Kryeministër… – bash si Putini dhe Erdogani? A a mund të jenë të democratë ata që përkrahin pa rezerva idenë e trashëgimit (gjenetik ose jo) të pushtetit dhe të të drejtës së Udhëheqësit të Madh dhe të Pagabueshëm për t’u marrë me politikë për aq kohë sa i do qefi, dhe për të përcaktuar vetë se kush do t’i zërë fronin? Si mund të jesh “i djathtë“ kur je partizan i shtetit të fuqishëm, i shtetarit që grumbullon aq pushtet sa t’i kontrollojë të gjithë dhe që sundon me metoda komuniste?

A mund të jesh atdhetar dhe demokrat kur nuk të bën përshtypje era e keqe e politikanit që është qelbur në pushtet?