Tre mendime mbi dy rrënime

(Shënime udhëtimi)

Pamje e Varshavës nga Pallati i Kulturës dhe Shkencave

Kjo pamje është nga pjesa e vjetër e Varshavës që quhet Qyteti i Vjetër (Staro Miesto)

E gjithë Varshava u rrafshua krejtësisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Qytetin e Vjetër nazistët e rrafshuan me urdhër të Hitlerit që ta bënin shembull për këdo në Europë që mund t’i shkonte mendja t’iu rezistonte. 

Ja si dukej Staro Miesto në vitin 1945 pasi ishte shkatërruar nga nazistët. 

Dy fotografitë e para i kam marrë unë në Gusht 2019. Fotoja e tretë është marrë 74 vjet më parë, në të njejtin vend me të dytën, në një nga sheshet e Qytetit të Vjetër. 

Mendimi i parë

Çfarë logjike të mbrapshtë, çfarë egërsie, çfarë mungese përgjegjësie morale duhet të kesh që të urdhërosh rrënimin e një qyteti në këtë shkallë? Me çfarë të drejte mund të shkosh, të pushtosh një popull fqinj, ta shpallësh veten zot me anë të dhunës, t’i ndash njerëzit në shtresime racore arbitrare duke vënë në krye atë që e quan race jote, dhe pastaj t’i grabisësh, t’i burgosësh, t’i vrasësh, t'i cytësh kundër njer9 t’i zhdukësh nga faqja e dheut dhe të shkatërrosh një trashëgimi kulturore e historike të lënë brez pas brezi?! 

Është folur shumë për egërsinë e verbër naziste, por si duket nuk është mjaft. Ai krimineli me mustaqe dhe ideologjia e vdekjes që përfaqësonte ka ende përkrahës, fatkeqsisht edhe ndër shqiptarët. Ende gjen teoricienë konspirativë që mundohen të të mbushin mendjen se ka qënë përparimtar, se është portretizuar padrejtësisht si vrasës nga armiqtë e tij, dhe se në të vërtetë ka qënë paqësor, njerëzor. 

Le t’ua thonë këto dokrra polakëve, që një ditë të bukur u zgjuan për t’i parë qytetet e tyre të pushtuara nga tanket naziste, që panë të ngrihej muri ndarës midis një zone që u quajt Getoja e hebrejve, ku në tre kilometra katrore u ngjeshën mbi katërqindmijë vetë, burra, gra, pleq, fëmijë, të gjithë me planin për t’u shfarosur. Le t’ua thonë atyre që humbën njerëzit më të afërt, që panë t’iu shkatërrohej e gjithë historia dhe t’iu bëheshin shkrumb monumentet në një përpjekje të vetëdijshme për t’iu fshirë kujtesën kombëtare. Le t’ua thonë fëmijëve të shfarosur në Treblinka dhe Aushvic. 

Ata që përkrahin hitlerin dhe nazizmin në esencë janë të njëjtë me ata që përkrahin komunizmin dhe enver hoxhën. Asnjë njeri nuk ka të drejtë t’i marrë pa arsye jetën ose lirinë një tjetri, aq më tepër një populli të tërë. Në Poloni nazistët vranë 6 milion njerëz, gjysma e të cilëve hebrej, dhe shkatërruan qytetet kryesore. Gjashtë milion ishte një e pesta e popullsisë së vendit. Vështirë të gjesh qëndrim më absurd, më të pështirë, më të pamoralshëm se sa përkrahja për nazizmin dhe Hitlerin. 

Mendimi i dytë

Qyteti i Vjetër (Stare Miasto), bashkë me pjesën më të madhe të gjithë Varshavës u rindërtua nga polakët në dhjetë vjetët fill pas luftës. Gjysma e kësaj kohe u deshë për të pastruar rrënojat e ndërtesave, për të hequr gurët, dheun, shkrumbin dhe … kufomat. Polakët nuk pritën t’iu vinte njeri me fonde dhe lëmosha për t’ua rindërtuar qytetet. Ata iu përveshën punës vetë. Gjatë këtyre dhjetë vjetëve e gjithë popullsia jepte gjysmën e të ardhurave si taksë për Fondin e Rindërtimit. Qyteti i Vjetër u bë pothuajse si kishte qënë. Pjesa tjetër e Varshavës u bë e re. 

Tirana doli nga L2B me gjysmë minareje të rrëzuar. Asgjë tjetër. Për gati pesëdhjetë vjet thuajse nuk u ndërtua asgjë për të qënë dhe ndërtesat më të bukura mbetën ato që ishin ngritur para se të vinin komunistët në pushtet, para luftës dhe gjatë saj. Ndërkohë, u prishën shumë objekte të vjetra për t’u zëvendësuar me arkitekturën komuniste. 

Krahasimi? Polakët janë popull punëtor dhe atdhedashës. Janë të edukuar, të moralshëm, të ndershëm. Ata janë krenarë për të kaluarën e tyre, pa qënë nevoja të pretendojnë budallëqe. Nuk thonë se kanë jetuar në ato troje dhe në të tjerat përreth që në kohën kur u krijua bota dhe se perënditë kanë folur polonisht. Jo. Japin fakte dhe dokumente historike se kanë arritur në ato anë diku nga shekulli i dhjetë dhe kanë filluar të formojnë gradualisht kombin e tyre duke pasur në bazë një fis që quheshin polonë, që do të thotë fshatarë. Përgjatë historisë kanë pasur pjesë të ndritshme, siç kanë pasur edhe disfata. Ka pasur periudha historike kur kanë qënë thuajse një perandori e madhe që shtrihej nga Kievi në Balltik, siç edhe ka pasur edhe periudha kur janë zhdukur dhe asimiluar krejtësisht si shtet – që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë deri në fillim të atij të njëzetë. Kanë figura historike madhështore si Nikolla Kopernikun, Mbretin Sobjeski (që shpëtoi Vjenën nga rrethimi otoman), Frederik Shopenin, Marie Kyrinë, Lech Valesën, Jozef Konradin, etj. Pushtimi nazist dhe, më vonë, ai sovjetik, u përpoq t’iu shuante identitetin. Ata rezistuan dhe iu përveshën punës edhe më fort për ta rimëkembur Poloninë. Sot janë vendi me rritjen më të shpejtë ekonomike në Europë dhe rrugët e Varshavës e të Krakovës nuk dallojnë aspak nga çfarëdo qytet i Europës. Kanë mirëqënie dhe e kanë arritur me punë. 

Shqiptarët i bijen gjoksit për heroizma imagjinare të të shkuarës, ndërkohë që s’kanë ditur të ruajnë një relikë, një monument, një simbol të saj. Flasim e flasim e flasim e s’bëjmë asgjë. Vetëm mundohemi të vjedhim njeri-tjetrin, të përfitojmë për vete, pa pyetur se ç’bëhet me vendin. 

Mendimi i tretë

Qyteti i Vjetër i Varshavës (Staro Miasto) është rindërtuar siç ka qënë para lufte. Pallati Mbretëror në qendër të tij është kopje e të parit. Universiteti, kishat, Barbikani, muri rrethues - gjithçka është bërë siç ka qënë përpara se t’i shkatërronte Hitleri. Kjo pjesë e bukur e qytetit, bashkë me të tjerra rreth saj, tërheqin rreth 20 milion vizitorë në vit. Në Varshavë gjen plot lokale dhe restorante ku njerëzit kanë mundësi të provojnë kryesisht gatime tradicionale polake, të cilat janë të shijshme dhe jo të shtrenjta. Gjen edhe restorante italianë, vietnameze, turke, franceze, indiane, por mbizotëron kuzhina vendase. 

Tridhjetë vjet pas rënies së komunizmit në Shqipëri nuk është filluar ende puna për restaurimin e ndonjë prej kështjellave të vendit, që janë një pasuri e pallogaritshme dhe do të tërhiqnin si magnet shumë turistë nëqoftëse do të dihej si të shfrytëzoheshin. E vetmja kështjellë që vizitohet është ajo e Krujës, me atë përçudnim pseudo-modern që i ka bërë komunizmi dhe që s’mban fare erë historie. 

Në Durrës qyteti fsheh vlera të pallogaritshme arkeologjike, të cilat po të zbuloheshin do të mund të ktheheshin në thesare të vërteta. Por në vend që të zbulohen, ato vazhdojnë të zhyten thellë e më thellë në tokë e në det nga pesha e ndërtimeve të reja me apo pa leje. 

Në Tiranë vështirë se gjen gjë tjetër që të të sjellë ndërmend se si ka qënë qyteti dikur. Në vend që të rindërtohej dhe restaurohej zona e Pazarit të Ri, për shembull, ose zona të tjera që mund të tërhiqnin turistë, hijenat e ndërtimit janë lëshuar si të babëzitur për të ngritur kate përmbi kate, me një rrëmujë arkitektonike dhe urbanistike që t’i ngre qimet përpjetë. 

I vetmi kompleks arkitektonik i para komunizmit që ka mbetur disi i padëmtuar është ai i projektuar dhe ndërtuar nga Italia përgjatë Bulevardit kryesor. Por me sa duket edhe ai rrezikon të bjerë pre e babëzisë së mafjes së ndërtimit ose më saktë mafjes së shkatërrimit. Pasi prishën Stadiumin Kombëtar, tani po përpiqen të kapërcejnë pengesën që iu ka dalë me Teatrin Kombëtar dhe nuk është çudi që po ta kalojnë atë t’i vërsulen edhe ndërtesave të ministrive e gjithçkaje tjetër në të dy anët e rrugës që nga Sheshi Skënderbe te Universiteti.

Polakët u rrënuan nga dy forca të huaja, nazizmi dhe komunizmi. Ata iu përveshën punës dhe vetë kanë arritur t’i eliminojnë pasojat e rrënimeve. Ne s’kemi pasur nevojë të na e sjellin rrënimin nga jashtë. E kemi bërë vetë. Komunizmin e bëmë vetë dhe shkatërrimin e mëtejshëm po e vazhdojmë po vetë. Hitlerët i nxjerrim nga rradhët tona. 

Ata janë aty ku janë. Ne jemi aty ku jemi, ku kemi qënë, dhe ku do vazhdojmë të jemi. Po qe se nuk vëmë mend, kuptohet. 

Gjuhë e vështirë

Kujdes: I papërshtatshëm për lexuesit buzëhollë

Metoda më e efektshme për t'iu mësuar të huajve gjuhën shqipe është duke nisur nga fjalët themelore për komunikim, ato që përmbajnë thelbin e leksikut dhe të psikikës shqipe. Ndër këto fjalë veçohet si më të rëndësishmja por edhe më të vështira për t’u kuptuar, bytha. Duke lënë mënjanë delikatesën dhe etiketën e panevojshme, studimi i bythës dhe nuancave të saj, përvetësimi i  bashkërendimeve të saj idiomatike të bind se ajo jo vetëm që duhet nxjerrë nga pozicioni i panevojshëm dhe arbitrarisht i diktuar si tabu, por edhe të ngrihet në lartësinë e fjalëve më të vyera të gjuhës. 

Bytha përdoret për të shprehur aftësi intelektuale,  gjendje emocionale, status shoqëror, cilësi morale e mundësi fizike të pakufizuara. Për shembull për një njeri që e di veten më të zotin nga ç’është në të vërtetë themi që është bythë  e zgjuar ose i zgjuari i bythës.  Nëse ai kërkon të përfitojë më shumë se i takon dhe ne jemi në gjendje t’ia kuptojmë qëllimin e të mos e lemë ta arrijë, themi i di bytha, ndërsa kur është i pangopur me ato që kërkon e quajmë bythëmadh. 

Ndoshta kjo të bën të mendosh që bytha shpreh mungesë aftësish, por kjo nuk është gjithmonë e vërtetë. Sepse, kur duhet zotësi për të bërë një punë të vështirë,  qoftë mendore, qoftë fizike, thuhet do bythë ajo punë. Pra po s’pate bythë nuk je i zoti. Bytha është zotësi, apo jo? Edhe po, edhe jo. Sepse, nga ana tjetër, kur e bën diçka më bythë domethënë që e bën keq. Pra bytha është edhe aftësi, edhe paaftësi. Prisni pak. Kur e bën diçka me bythë mund të ketë edhe kuptimin që e bën shumë kollaj. Për shembull në fjalinë: Punën e ministrit, mo? Unë e bëj me bythë. Në kuptimin që e bëj kollaj fare, pa u menduar. E njëjta fjalë, e njëjta shprehje, ka disa kuptime të kundërt me njërit-tjetrin.  

Sidoqoftë, bytha është sinonim me kurajon, guximin, forcën morale dhe intelektuale. Një njeri pa këto cilësi s’ka bythë, ose s’ia mban bytha – nga ku del edhe se bytha ka kapacitet mbajtës. Siç ka edhe kapacitet ndenjës kur themi s'ka bythë ku të rrijë për diçka që nuk durohet. 

Më një fjalë bytha është element i domosdoshëm për të cilin duhet të kujdesemi ta mbajmë sa më të shëndetshëm. Prej këtej del edhe urimi shëndet e bythë të forta, një nga rastet e rralla kur bythës i referohet në numrin shumës. Ca njerëz kanë qëlluar pa fat në këtë drejtim,  sepse e kanë bythën e butë, jo të fortë. Këta quhen bythëpambuk, në kuptimin që s’janë mësuar me vështirësi. Pra, bythë e fortë është mirë, bythë e butë, si pambuk është keq. Më e mira fare është që bythën ta kesh të fortë e të mprehtë duke synuar që të arrish diçka thuajse të papërfytyrueshme siç mund të jetë prerja e spangos, ose të paktën e fijes së perit. Kjo, më tepër se sa forcë, kërkon taktikë, zgjuarsi dhe imagjinatë. Po i pate, atëherë ta pret bytha spangon. Por kujdes në mprehjen e bythës, sepse ka raste kur mbetesh pa bythë fare, sado që të përpiqesh ta ushqesh, duke u kthyer në një nga ata njerëz që ha e ha e bythë s'ka.

Bytha është organ shumë i ndërlikuar.  Ajo përdoret edhe për të folur, edhe për të dëgjuar. Kur dëgjon me bythë nuk para ja vë veshin atyre që fliten. Kjo ndoshta edhe ngaqë tjetri po flet me bythë, domethënë po ia fut kot, ose po flet shumë, pra bën dërr-dërr si bytha e Zdërres ose është bytha e Zdërres. Nuk është zbuluar ende kush ka qënë Zdërrja dhe pse i është bërë bytha aq e famshme.  

Ca njerëz bëhen aq të mërzitshëm sa që të çajnë bythën, megjithëse ti e ke në dorë vetë të mos e çash bythën duke u bërë tip bythmosçarës, që është shqipërimi i fjalës indiferent. Dhe, meqë ra fjala, bytha mund të çahet ose mund thjesht të plaset, por kur nuk ndodh asnjë nga këto kuptimi është i njëjtë - nuk çan bythë, ose nuk i plas bytha. Bytha mund të griset ose të rripet,  po kujdes se po të ndodhi ndonjë nga keto, pra po katandise bythgrisur ose bythërrjepur, atëherë do ta kesh punën keq se do kesh mbetur pa brekë në bythë. Kjo iu ndodh të gjithë atyre që shpenzojnë pa u menduar dhe i bëjnë paratë bythë,  aq sa s’kanë të hanë, ose siç thonë andej nga Korça,  iu zë bytha pezhishka. Megjithatë, të qënit pa brekë në bythë nuk është njëlloj si të qënit bythëzbuluar. Ndërsa e para tregon varfëri, e dyta tregon pakujdesi për të fshehur diçka që nuk që të ta shohin apo ta marrin vesh të tjerët dhe që s’ka fare nevojë të jetë vetë bytha. 

Duhet pasur kujdes me lëvizjet e bythës. Pavarësisht se dikush mund të të nxisë të lëvizësh bythën, domethënë të fillosh të punosh, po u binde mund të bëhesh bythëlëvizur,  i paduruar, zevzek. Dhe po u cilësove si bythëlëvizur mund të dalë që ke probleme karakteri dhe nuk i përmbahesh fjalës, ose si i thonë ndryshe, e dredh bythën sa andej këndej. Prandaj është më mirë që ta mbash bythën drejt. 

Eshtë interesant se si Shqipëria, një bythë vend, ka kaq shumë shprehje me bythë. Ne rrijmë të gjithë bythë më bythë, ngjeshur me njëri-tjetrin dhe vrasim mendjen pse na ka rënë bytha në ujë, na ka zënë belaja. Ndoshta ngaqë ne vetë kërkojmë bythë viçi, domethënë kërkojmë gjëra të mëdha pa u munduar shumë, por edhe ngaqë secili prej nesh shikon bythën e vet, duke menduar që ta mbajmë të keqen larg bythës sonë. Ose ndoshta ngaqë politikanët i bëjne punët me bythë.
Arben Kallamata