Nga Stiven
Hoking dhe Leonard Mlodinow
Krijimi i
botës ku jetojmë mund të shpjegohet bindshëm me anë të shkencës - nuk ka nevojë
për perëndi.
Sipas
mitologjisë Vikinge, eklipset ndodhin kur hëna ose dielli kapen nga dy ujq të quajtur
Skoll dhe Hati. Sa fillonte eklipsi njerëzit mblidheshin dhe fillonin të bënin
sa më shumë zhurma, me shpresë se do t'i trembnin ujqit. Natyrisht, me kalimin
e kohës ata e panë se eklipset vazhdonin punën, pavarësisht nga kusitë që përplaseshin
aty poshtë.
Duke mos
ditur se si punojnë gjërat në natyrë, njerëzit e kohëve të lashta filluan të
krijojnë mite të shumtë që s'ishin tjetër veçse përpjekje për t'i dhënë një farë
kuptimi botës përreth. Më vonë ata iu kthyen filosofisë, domethënë përdorimit të
arsyes -- me një dozë të mirë intuite -- si mjet për të deshifruar gjithësinë.
Sot ne përdorim arsyen, matematikën dhe provat eksperimentale -- me fjalë të
tjera, shkencën bashkëkohore.
Albert
Ajnshtaini thoshte: "Gjëja më e pakuptueshme për gjithësinë është se ajo është
e kuptueshme." Me këtë ai nënkuptonte që, në dallim nga një shtëpi e
papastruar, gjithësia nuk është aspak përzjerje
sendesh që lëvizin secili në hesap të vet. Çdo gjë në gjithësi, pa asnjë përjashtim,
ndjek ligjësi të caktuara.
Njutoni
besonte se sistemi ynë djellor, që për çudi ishte i banuar, nuk "ka dalë
nga rrëmuja përmes ligjeve të natyrës." Jo, ai thoshte se i gjithë
rregulli i gjithësisë ishte "krijuar fillimisht nga Zoti dhe ruhej prej
tij edhe sot e kësaj dite i pandryshuar." Zbulimi kohët e fundit i disa
detajeve të hollësishme të shumë e shumë ligjeve të natyrës mund t'i bëjë disa
njerëz t'i rikthehen mendimit se ky plan madhështor duhet të jetë patjetër vepër
e një Planifikuesi madhështor. Megjithatë, zhvillimet e fundit në kozmologji arrijnë
të shpjegojnë qartë se përse ligjet e gjithësisë duken si të prera me gërshërë
për njerëzit, pa pasur nevojnë e një krijuesi bamirës.
Për krijimin
e planimetrisë tokësore të përshtatshme për njerëzit janë ndërthurur një sërë
ndodhish të pazakonshme, të cilat do të ishin vërtet shumë të pakuptueshme nëqoftëse
sistemi ynë diellor do të ishte i vetmi në Gjithësi. Por ne sot njohim me
qindra siteme të tjerë diellorë, ndërkohë që janë shumë të paktë ata që mund ta
venë në dyshim se duhet të ketë pambarimisht të tjerë midis miliarda yjeve të
galaksisë sonë. Planetet janë nga më të ndryshmit dhe s'ka dyshim se, nëqoftëse
në një planet të caktuar që është i përshtatshëm për jetën do të kishte qënie të
afta për ta shqyrtuar botën rreth tyre, ata do të arrinin në përfundimin se
mjedisi përreth është në gjenjde t'i plotësojë kushtet e duhura për jetesën e
tyre.
Pohimin e
fundit mund ta kthesh lehtësisht në parim shkencor: Fakti që ne jemi përcakton
kufijtë e tipareve të llojit të mjedisit rrethues. Për shembull, po të mos e
dinim largësinë e Tokës nga Dielli, fakti që ka qenie si ne do të na lejonte të
caktonim kufizime se sa e madhe apo sa e vogël do të duhej të ishte largësia
midis Tokës dhe Diellit. Që të jetojmë, ne na duhet ujë i lëngshëm, dhe po të
kishte qënë Toka më pranë Diellit, ky ujë do të kishte avulluar; po të ishte më
larg, do të kishte ngrirë. Ky parim quhet parimi "i dobët" antropik.
Parimi i dobët
antropik nuk është edhe aq i debatueshëm. Ndërkohë, është një trajtë e tij më e
ashpër që shihet me përbuzje nga disa fizikanë. Parimi i fortë antropik nënkupton
që fakti që ne jemi detyrimisht vë kufizime jo vetëm mbi mjedisin rreth nesh,
por edhe në formën dhe përmbajtjen e vetë
ligjeve të natyrës.
Një mendim i
tillë është krijuar sepse nuk janë vetëm karakteristikat e veçanta të sistemit
tonë diellor që duken të jenë çuditërisht të përshtatshme për zhvillimin e jetës
së njeriut, por edhe karakteristikat e gjithë gjithësisë -- dhe ligjeve të saj.
Ato duken se kanë një planifikim që duket sikur është prerë me gërshërë për të
na mbështetur ne dhe, nëqoftëse do të vazhdojmë të jemi, le fare pak vend për
ndryshime në të ardhmen. Kjo është shumë më e vështirë për t'u shpjeguar.
Historia se
si gjithësia e hershme e përbërë nga hidrogjeni, heliumi dhe pak litium u
zhvillua në një gjithësi që evoluoi në një gjithësi të aftë për të mbajtur të
paktën një botë me formë jete të arsyeshme si jona është histori me shumë
kapituj. Forcat e natyrës duhet të ishin të tilla që të bënin të mundur prodhimin
e elementëve më të rëndë - veçanërisht karbont - nga elementët e hershëm, dhe
jo vetëm kaq, por edhe që këta të ishin të qëndrueshme të paktën për disa
miliarda vjet. Këta elementë të rëndë u formuan në furrra gjigande që ne i
quajmë yje, prandaj këto forcave kishin detyrë që fillimisht të lejonin
formimin e yjeve dhe të galaksive. Këto, nga ana tjetër, u krijuan nga farat e
inhomegeneitieve të vegjël në gjithësinë e hershme.
Po edhe kjo
nuk mjaftonte: Dinamizmi i yjeve duhej të ishte i tillë që disa prej tyre do të
duhej t'iu vinte dita të shpërthenin pikërisht në mënyrë të tillë që të lejonte
shpërndarjen në hapësirë të elementëve më të rëndë. Jo vetëm kaq, por ligjet e
natyrës do të duhej të diktonin që këto mbeturina të rikondensoheshin në breza
të rinj yjesh, tashmë të rrethuar nga planete që kishin në vetvete elementët e
rëndë të porsa krijuar.
Po të
shqyrtosh gjithësitë modele që gjenerojmë kur ndryshohen teoritë e fizikës në
forma të caktuara, mund të arrish të studiosh në mënyrë metodike pasojat e
ndryshimeve të ligjeve fizike. Përllogaritjet tregojnë se një ndryshim qoftë
edhe 0.5 % në intensitetin e forcës nukleare intensive, ose 4% i forcës
elektrike, do të shkatërrote ose pothuajse gjithë karbonin ose gjithë
oksigjenin në të gjitha yjet dhe, në këtë mënyrë, edhe mundësinë e jetës kështu
siç e njohim ne. Gjithashtu, pjesa më e mdhe e konstanteve themelore me të
cilat merremi në teoritë tonë duken të përllogaritura shumë imët në kuptimin që,
po t'i ndryshoje në një masë sado të vogël, gjithësia do të ishte cilësisht e
ndryshme dhe, në shumë raste, e papërshtatshme për zhvillimin e jetës. Për
shembull, po të kishin qënë protonet 0.2% më të rëndë, ato do të ishin kthyer në
neutronë, duke destabilizuar gjithë atomet.
Duke pasur
parasysh se që të zhvillohet jetës planetare i nevojiten disa qindra milion
vjet në një orbitë të qëndrueshme, del se edhe numri i përmasave hapësinore është
i përcaktuar nga qenia jonë. Kjo ndodh se, sipas ligjeve të gravitetit, orbitat
e qëndrueshme eliptike janë të mundshme vetëm në tre përmasa. Në çdo përmasë
tjetër veç këtyre të treve, edhe turbullimi më i vogël, si për shembull diçka e
shkaktuar nga tërheqja e planeteve të tjerë, do ta dërgonte planetin përtej
orbitës së vet rrethore, dhe do ta detyronte që të vërtitej në formë spilare ose
tutje, ose në drejtim të diellit.
Dalja e
strukturave të ndërlikuara të afta për të mbajtur vëzhgues të arsyeshëm duhet të
jetë shumë e brishtë. Ligjet e natyrës krijojnë një sistem që është jashtëzakonisht
i detajuar. Si duhet t'i kuptojmë këto përkime? Fati në formën e saktë dhe në
natyrën e ligjeve bazë të fizikës është një lloj tjetër fati nga fati që gjejmë
te faktorët mjedisorë. Ai na ngre pyetjen e natyrshme se përse është kështu siç
është.
Disa njerëz
duan t'i përdorin këto përkime si dëshmi të punës së Zotit. Mendimi se gjithësia
është krijuar që të rehatojë njerëzimin mund të gjendet në teologjitë dhe
mitologjitë më të vjetra, që prej mijëra vjetësh. Në kulturën Perëndimore
Testamenti i Vjetër përmban mendimin e një plani hyjnor, megjithëse pikpamja
tradicionale e krishterë ka qënë jo pak e ndikuar nga Aristoteli, i cili besonte
"te një botë inteligjente natyrore që funksionon sipas një plani të qëllimshëm."
Nuk është kjo
përgjigja që jep shkenca moderne. Sipas të dhënave të fundit më të përparuara të
kozmologjisë, ligjet e gravitetit dhe teoria kuantum japin mundësi për krijimin
e gjithësisë në mënyrë spontane nga asgjëja. Krijimi spontan është arsyeja se përse
ka diçka në vend të asgjësë, përse është gjithësia, përse jemi ne. Nuk është
aspak e nevojshme të ftosh Zotin që të ndezë letrën e lakmusit blu dhe të verë
gjithësinë në punë.
Gjithësia
jonë duket se është një ndër shumë të tillë, secila me ligje të ndryshëm.
Mendimi i shumëgjithësive nuk është aspak përfytyrim i shpikur për të shpjeguar
mrekullinë e detajimit. Ai është një pasojë e parashikuar nga shumë teori të
kosmologjisë moderne. Nëqoftëse është i vërtetë, ai është në gjendje ta kthejë
parimin e fortë antropik në të dobët, duke e vënë detajimin e ligjeve fizike në
të njëjtin rrafsh me faktorët mjedisorë, sepse kjo do të thotë që habitati ynë
kozmik - he për hë e gjithë gjithësia e vëzhgueshme - s'është gjë tjetër veçse
një ndër të shumtat.
Secila nga
gjithësitë ka shumë histori të mundshme dhe shumë gjendje të mundshme. Vetëm
disa pak prej tyre do të lejonin qenien e krijesave si ne. Në një farë mënyre,
megjithëse jemi të brishtë dhe të parëndësishëm përballë përmasave të kozmosit,
kjo na bën ne zotër të krijimit.
Stiven
Hoking është profesor në Universitetin e Kembrixhit. Leonard Mlodinow është
fizikant që jep mësim në Kaltek. Përshtatur nga "Plani i Madh" nga
Stiven Hoking dhe Leonard Mlodinow, për t'u botuar nga Bantam Books në 7
Shtator.
Përktheu
Arben Kallamata
