Kapsulë kohe

Shënime për librin “Çizme lëkure në kohë lufte” të Ajkuna Daklit

“Nuk e vras mendjen shumë se kush do ta lexojë,” iu përgjegj Ajkuna Dakli pyetjes sa e interesuar ishte që libri i saj të pëlqehej nga brezi i ri. “Unë e kam bërë timen. Libri do të rrijë diku, në ndonjë raft. Mendimi se dikur, në të ardhmen, do t’i bjerë dikujt në dorë, do ta hapë dhe do ta pëlqejë, më jep kënaqësi.”

“Time capsule,” mendova unë në anglisht. Pastaj u kujtova dhe guglova shpejt, për të gjetur se shprehja ishte përkthyer edhe në shqip – kapsulë kohore, ose kapsulë kohe.

Sapo kisha hyrë disi me vonesë në një sallë në qendër të Torontos ku shkrimtarët Ajkuna Dakli dhe Flurans Ilia paraqisnin librat e tyre. Përgjigja e drejtpërdrejtë, pa kurrfarë pompoziteti, thjesht e sinqertë më pëlqeu. Më bëri edhe kurreshtar edhe për librin me tregime “Çizme lëkure në kohë lufte” (Onufri, 2020), të cilin sapo e mbarova së lexuari.

Çuditërisht, gjatë gjithë kohës që lexoja nuk më ndahej nga mendja ideja e “kapsulës kohore” që ndoshta është shprehja më e saktë për ta përcaktuar atë libër. Në përputhje me mënyrën se si u përgjigj dhe si foli atë ditë në sallë, Ajkuna ka edhe stilin e të shkruarit – të drejtpërdrejtë, pa pompozitet, të efektshëm, pa kurrfarë sforcimi. “Çizme…” është një vëllim tregimesh që ngjajnë shumë me kujtime, kujtime fëmijërie, por që në fakt përbëjnë një mozaik artistik i një jete të jetuar në Shqipërinë e viteve 70-80të. Them “mozaik” sepse rrëfimet kanë një lidhje organike me njëra-tjetrës, aq sa po të imagjinosh një lëndë ngjitëse për to, i gjithë libri mund të perceptohet edhe si roman. Por më mirë që s’është roman. Shumë më mirë që është ashtu siç është. Sepse çdo tregim ka një pikë kyçe, ka një çast “aha”-je, një gjetje që është pika më e forte e librit sepse shkrimtarja thuajse nuk merr asnjëherë mundimin ta shtjellojë me fjalë dhe ia le në dorë lexuesit ta perceptojë. “Po të duash kape, po të duash lere të të kalojë, të vazhdojë të rrijë aty në raft,” duket sikur thotë ajo. “Mua nuk më intereson shumë.” Pak a shumë si ai qëndrimi me lexuesin e të ardhmes – po të t’iu bjerë në dorë dhe ta lexojnë, le ta pëlqejnë. Ajkuna Dakli di ta lerë këtë pikë me shumë mençuri në ajër, pa e ndërlikuar më tepër se ç’duhet, pa e thjeshtuar aq sa të të fyejë inteligjencën. Aq sa duket sikur këtë e bën pa u menduar, megjithëse jam më se i sigurt që duhet të jetë rezultat i një llogaritje mjaft të kujdesshme. Në art kjo quhet ‘ndiesi e masës”, dhe Ajkuna Dakli e zotëron plotësisht.

Ndiesia e masës ndihet edhe në stil, në gjuhë, në gjithë mënyrën se si shtjellohen tregimet – thjesht, pa të bërtitura, pa dramacitete të tepërta e, megjithatë, kurrsesi nuk mund të thuhet pa emocion e pa mendim. Sepse të gjithë tregimet e kanë të shprehur edhe revoltën, edhe kundërshtinë e prerë për padrejtësitë e kohës, edhe keqardhjen për jetët e ndrydhura dhe, shpesh herë, edhe të shkuara dëm. Por me masë, me qetësi, pa klithur.

Duke mos e njohur autoren (e takoja për herë të parë pikërisht në atë sallë) marr guximin të hamendësoj që kjo ndjenjë mase dhe vetë përmbajtje, kjo qetësi në të shprehur, është rezultat edhe i përvojës së jetës së saj këtu, në Kanada. Në faqen e fundit libri ka të shënuar vendin dhe datën – Toronto, 2019, dhe unë do të thosha që Ajkuna, pavarësisht se ka shkruar shqip dhe për një përmbajtje tërësisht shqiptare, pavarësisht se nuk merr asnjë pozicion artificial për t’u hequr si “e huaj”, shkruan si shkrimtare shqiptaro-kanadeze.

Mua libri më pëlqeu. E lexova me dy frymë – gjysmën një ditë dhe deri në fund ditën tjetër. Do ta rekomandoja pa frikë dhe do të më vinte keq që ai të priste fatin e tij në ndonjë raft si kapsulë kohe që pret të rizbulohet rastësisht. 

Ç’të mbjellësh do të korrësh

Në verën e vitit 1993 pata rast të bëj një bisedë me ish-sekretarin e ambasadës amerikane në Tiranë, Kris Hill. Takimin e kisha kërkuar unë, me rekomandimin e Bill Kovaç, gazetarit të shquar amerikan i cili ishte edhe kuratori i programit Nieman që unë porsa kisha kryer në SHBA. Kris Hill duhej të njihej me Bill, sepse më ftoi menjëherë në zyrë.

Nëntëdhjetetre ishte ende kohë e shpresave të mëdha. Të porsa dalë nga mizerja e diktaturës, ne jetonim ende në standarte ekonomike dhe marrëdhënie shoqërore jo shumë të ndryshme prej saj. Megjithatë, gjërat po ndryshonin shpejt dhe unë, si shumë të tjerë përreth, kishim të ngulitur në kokë idenë se përpara veç të mira na prisnin. Çdo pengesë, çdo vëshirësi, çdo hendek apo devijim e shihnim si të përkohshëm, madje edhe të natyrshëm, të nevojshëm në rrugën drejt asaj që ne e përfytyronim si shoqëri demokratike.

Në SHBA kisha parë zgjedhjet presidenciale të vitit 1992, kalimin e butë dhe pa asnjë incident të pushtetit nga duart e Bushit (të madh) të cilin ne shqiptarët që në atë kohë mbështesnim demokracinë e adhuronim, te Bill Klinton, që shkëlqente me energjitë, forcën intelektuale dhe zhdërvjelltësinë e të shprehurit. Kisha mësuar shumë gjëra për mënyrën se si funksiononte një sistem demokratik (të paktën teorikisht, megjithëse edhe praktikisht Amerika e fillimit të viteve 1990-të ishte shumë më pranë demokracisë se sa sot) dhe kisha vërejtur te shumica e njerëzve që kisha njohur atje interesin dhe dashamirësinë ndaj një vendi që porsa dilte nga diktatura, si Shqipëria.

Nuk kishte asnjë arsye që të mos prisja vetvetiu të njëjtin këndvështrim edhe nga bashkëbiseduesi. Për më tepër, në 1993 ne e shihnim ambasadën amerikane, si edhe përfaqësitë e tjera të vendeve perëndimore në Tiranë, si zyra të hapura me qëllimin e vetëm që të na ndihmonin ne shqiptarëve për të arritur atë që donim, ngritjen e një sistemi demokratik politiko-shoqëror, përparimin e shpejtë ekonomik dhe, ndoshta brenda një periudhe sa më të shkurtër, renditjen e vendit si të barabartë me shtetet e tjera të Europës.

Nuk e di sa naiv duhet t’i jem dukur Kris Hillit, që vështronte ftohtë me dy sy në ngjyrën e një qielli të pastër, por të akullt. Diku në bisedë, ai më pyeti drejtpërdrejt, krejt papritur dhe pa asnjë lidhje me bisedën:

“Çfarë mendon për arrestimin e Fatos Nanos?”

Ishte korrik 1993 dhe arrestimi i Nanos (çështje ditësh) qe padyshim tema kryesore e të gjitha bisedave politike. Në atë kohë unë për Nanon nuk kisha asnjë mendim pozitiv. E shihja, bashkë me të gjithë ata që ngulmonin të mbanin në këmbë strukturat e kalbura të PPSH-së, si simbol të regresit, të përpjekjeve për të frenuar çdo mundësi përparimi për shoqërinë shqiptare, si një karrierist të paskrupull, që shfrytëzonte çdo rast për të qëndruar në majë të pushtetit. E urreja për përkrahjen që i jepte atyre që ne i quanim “kasketa”, një përzjerje ish punonjësish të sigurimit të shtetit me sekretarë partije e veteranë të luftës, që vazhdonin t’i qëndronin besnik Enver Hoxhës dhe regjimit të tij. E përbuzja veçanërisht për atë intervistën ku me cinizëm ishte shprehur: “Të mirë, të keq, të gjithë e kemi nga një babë…” duke na veshur si “babë“ dhe duke dashur të na bindë të mos hedhim poshtë monstrën më të fëlliqur që kishte parë ai vend.

Megjithatë, unë isha kategorikisht kundër arrestimit të Fatos Nanos. Jo sepse kisha ndonjë mendim të palëkundur në lidhje me akuzat për korrupsion që i bëheshin, por sepse kisha (dhe kam) bindjen që arrestimi i tij do të ishte një goditje për demokracinë shqiptare. Arrestimi i Fatos Nanos do të krijonte parangjarjen e dënimit me burg të kryetarit të qeverisë pasi ishte larguar nga pushteti, do të ligjëronte praktikën e arrestimit të liderit të opozitës, të kundërshtarit politik. Kjo do të ishte goditje fatale për demokracinë.

Demokracinë e bën të qëndrueshme qarkullimi i pushtetit, kalimi i butë dhe me mirëkuptim i qeverisjes nga një dorë në tjetrën, nga një alternativë në të kundërtën e saj. Por ky kalim nuk mund të realizohet kurrsesi nëse kundërshtarin politik e sheh si armik për vdekje, si një rrezik që duhet asgjësuar dhe që, kur ke mundësi ta heqësh qafe, mund ta bësh duke e burgosur, duke e shpallur armik, duke e vrarë.

Isha 33 vjeç, por këto i dija sepse sapo i kisha studiuar në shkollë dhe sepse në atë kohë ne i mbanim veshët dhe sytë katër për të mësuar sa më shumë për rendin e ri shoqëror që ëndërronim të krijonim. Unë e mendoja se edhe Kris Hill, diplomat amerikan, i ri në moshë, do të pajtohej plotësisht me këto ide. Prandaj ia shpreha mendimin tim pa pikë hezitimi, i bindur se do të dinte ta vlerësonte. Imagjinoni habinë dhe hutimin tim kur pashë që iu nxi në fytyrë. Pa u përpjekur të tregonte ndonjë vetëpërmbajtje, qoftë edhe diplomatike, ai u lëshua në një shfryrje të lirë inati kundër Nanos, nga e cila më ka mbetur në mendje përsëritja e frazës “son of a bitch”.

Më pas biseda nuk ngjiti më. Unë kërkova lejë të largohesha duke u ndarë me një njeri që, pa keqardhje, nuk do ta takoja më kurrë.

Disa ditë më pas, Nano u arrestua. Berisha vendosi parangjarjen – kryetari i partisë kundërshtare, ish-kryeministri i vendit mund të futet në burg. Praktikat e Enver Hoxhës që fuste në burg, eliminonte, vriste, internonte ata që ai mendonte se i shkonin kundër, në një fare mënyre po vazhdonin.

Një parantezë të shkurtër: Dikush mund të thotë që nuk ishte Berisha ai që e futi Nanon në burg por ishte drejtësia, sepse Nano ishte i korruptuar, etj., etj. Kushdo që ka jetuar në Shqipëri e di mirë që kjo s’ka pikë kuptimi. Sistemi shqiptar i drejtësisë, të paktën që nga viti 1944 e këtej, nuk ka qenë asnjë sekondë i pavarur nga politika dhe, rrjedhimisht, nga numri një i pushtetit.

Duke burgosur Nanon, Berisha u kthye automatikisht në njeriun më të rrezikshëm për demokracinë në Shqipëri. Çfarëdo reformash dhe arritjesh të sillte ai, përsëri, fakti që kishte dënuar me burg kundërshtarin politik e bënte atë vetë prè të hakmarrjes politike. Me t’u ndërruar pushtetet, ata që do të hipnin në fuqi, do të kishin dorën e lirë për të bërë të njëjtën gjë edhe me të. E vetmja mënyrë që Berisha ta shmangte këtë fund për veten ishte ndejtja në pushtet pakufizim, në përjetësi.

Të gjitha veprimet kryesore politike të Berishës mbas këtij hapi fatal – referendumi i vitit 1994, zgjedhjet famëkeqe të vitit 1996, ngulmimi për të mbajtur pushtetin deri sa vendi u përfshi nga flakët në 1997, në një farë mënyre ishin rrjedhojë e këtij hapi dhe mund të shihen si reagim ndaj këtij realiteti.

Është meritë e padiskutueshme e Fatos Nanos që kur erdhi në pushtet në 1997, megjithëse i porsa dalë nga burgu, nuk iu kthyer hakmarrjes por toleroi. Është meritë e kryeministrave që pasuan, Majko dhe Meta, që nuk menduan për asnjë çast t’i riktheheshin asaj rruge. Është meritë e vetë Berishës, që pasi erdhi përsëri në pushtet për tetë vjet rresht tregoi pjekuri politike duke mos iu rikthyer asaj praktike.

Dhe ja ku jemi tani, tridhjetë vjet më vonë, me Ramën që zgjon nga gjumi përbindëshin. Retorika e sulmeve dhe kundërsulmeve me sharje dhe kërcënime, akuzat ekstreme reciproke për veprimtari kriminale dhe bashkëpunim me krimin e organizuar, kanë kulmuar me heqjen e imunitetit dhe arrestimin e Berishës. Përsëri, nuk ka pikë rëndësie nëse akuzat janë të vërteta apo fallco. Ato askush nuk ka autoritetin t’i vërtetojë, aq më pak sistemi gjyqësor shqiptar. Edhe vetë përkrahësit e Ramës nuk besoj se janë të bindur që Berisha është i korruptuar.

Rëndësi ka vetëm fakti që Berisha është në arrest shtëpie dhe rezikon të shkojë në burg. Nëse kjo ndodh, atëherë Ramën nga pushteti do ta heqë vetëm dhuna, ose vdekja, kushdo që të ndodhë e para. Pra një përsëritje e 1997-ës, ose e 1985-ës. Të dy skenaret janë të dhimbshme për Shqipërinë dhe varrmihëse për demokracinë shqiptare. Nëse Rama e do pak Shqipërinë dhe shumë veten, do të bënte mirë t’i kërkonte urgjentisht presidentit Begaj (që është praktikisht kukulla e tij) që ta shpallte faljen e Berishës. Është e vetmja rrugëzgjidhje e logjikshme. Përndryshe: ç’të mbjellësh do të korrësh.

Që shprehjen e barazvlefshme në anglisht e ka:

What goes around, comes around

E solla në anglisht për të shtuar edhe dy fjalë për atdheun e personazhit në hyrje të këtij shkrimi, diplomatit Kris Hill. What goes around, comes around. Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë hyrë në një vit zgjdhjesh presidenciale, ndërkohë që njëri prej dy kandidatëve të mundshëm për president po e kalon kohën sa në fushatë, e sa në sallat e gjyqeve. Nuk kam qenë asnjë sekondë përkrahës i Donald Trampit. Përkundrazi, e shikoj si rrezikun më të madh për të ardhmen e Amerikës. Megjithatë, precedent i burgosjes së tij më duket i frikshëm. Për mendimin tim, ligjërisht Trampi e meriton të kalbet në klub për tradhëtinë e madhe ndaj demokracisë amerikane në 6 Janar 2021, por edhe për një mori shkeljesh financiare dhe maskarallëqesh e shkeljesh të tjera të ligjit. E, përsëri, them që i duhet shmangur dënimi me burg. Amerikanët duhet të gjejnë me forma demokratike, me forcën e votës mënyrën se si ta hedhin në koshin e plehrave të historisë dhe t’ia mbyllin gojën një herë e përgjithmonë.

Pse e lidha me Amerikën? A mos dua të them se amerikanët, Kris Hill me shokë, e nxitën Berishën që të burgoste Nanon dhe të krijonte precedentin dhe tani po e provojnë në kurrizin e tyre? Nuk e di. Në atë kohë, kur flisja drejtpërdrejt me Kris Hill, as që më shkonte mendja ta mendoja. Tani nuk jam shumë i sigurt. Nuk jam edhe aq i sigurt se kush dhe pse i fryn në vesh Ramës që të bëjë të njëjtën gjë me Berishën. Nuk jam në gjendje të gjykoj as për motivet, nëse kjo është e vërtetë. Ndoshta amerikanët nuk janë edhe aq të interesuar për një zhvillim të rregullt demokratik të Shqipërisë. Koha do ta tregojë.

Pavarësisht se çfarë duan ose kërkojnë amerikanët, shqiptarët duhet të marrin në dorë fatet e tyre dhe të përpiqen të ndërtojnë një sistem qarkullimi të butë, tolerant dhe demokratik të pushtetit. 

Censi si pasqyrë e vetes

Nga sot, 18 shtator, deri në 30 tetor 2023në Shqipëri Instituti i Statistikave zhvillon Censin, regjistrimin e përgjithshëm të popullsisë. Censi nuk është zgjedhje politike, prandaj shqiptarët kanë rastin më të mirë që të provojnë t’iu përgjigjen pyetjeve me vërtetësi dhe ndershmëri, ndërsa partitë politike kanë rastin të rrinë rehat, në qejf të vet, dhe të mos fusin hundët, pasi nuk kanë interes të ndikojnë. Të vetmit që duken sikur janë gjallëruar për të bërë ndonjë farë fushate për të nxitur njerëzit se si të përgjigjen duken krerët e komuniteteve fetare, të cilët janë thjesht të interesuar për të shtuar numrin e grigjave përkatëse.

Unë shpresoj që shqiptarët do të dinë të jenë të ndershëm me veten e tyre, të aftë për të kuptuar pyetjet e Censit dhe për t’iu përgjigjur siç duhet.

Pyetja 168 e Censit është formuluar kështu:

Besimi Fetar

A praktikon ose i përket <Emri> një feje ose besimi të caktuar?

01. Po

02. Jo, ateist/e (nuk praktikon ose nuk i përket një besimi fetar të caktuar dhe nuk është besimtar/e)

03. Jo, nuk praktikon ose nuk i përket një besimi fetar të caktuar, por është besimtar/e

04. Preferoj të mos përgjigjem.

Duket tepër e thjeshtë dhe e drejtpërdrejtë. Askush nuk po pyet se çfarë besimi ka pasur gjyshi dhe gjyshja, babai dhe nëna. Askush nuk do të dijë çfarë besimi ke trashëguar nga familja. Askush nuk është i interesuar të marrë vesh cilit besim i përket në bazë të emrit, apo mbiemrit. Pyetja është thjesht: A praktikon një fe ose besim të caktuar?

Po shpjegoj çdo të thotë të praktikosh ose të mos praktikosh një besim fetar:

Nëse shkon çdo të diel në Kishë, nëse nuk ha mish të premteve, nëse nuk ke bërë asnjëherë seks jashtë martese (para dhe pas saj), nëse nuk je divorcuar, etj., atëherë mund ta quash veten praktikant i njërës nga fetë e krishtera, katolik apo ortodoks (ose edhe ndonjë nga këto të rejat që kanë hyrë me misionarë pas 1990-ës.

Nëse porosit dy bërxolla dhe një birrë kur ha te restoranti i plazhit me familjen, të gjithë me rroba banje, atëherë vështirë se mund të pretendosh që praktikon besimin islam. Aq më pak nëse nuk falesh pesë herë në ditë dhe nuk agjëron gjatë muajit të Ramazanit.

Dhe nëse, veç këtyre më sipër nuk e di nga bije dera e kishës apo xhamisë, atëherë është e mira ta kapërcesh zgjedhjen 01 dhe të shënosh këdo që mendon se të përshtatet më shumë nga tre të tjerat.

Të gjitha përgjigjet janë të mundshme për njerëzit. Të gjitha përgjigjet janë normale dhe secila prej tyre mund të shprehë të vërtetën në lidhje me ju. Ato shprehin thjesht besimin fetar ose mungesën e tij. Nuk shprehin as shkallën e moralit apo të imoralitetit, as ndershmërinë ose poshtërsinë e njeriut. Në fakt, moralin dhe ndershmërinë e shpreh vetëm përgjigjja me vërtetësi e pyetjeve që bëhen.

Cila është gjuha më e vjetër në botë?

Të gjithë diskutojnë cila është gjuha me origjinën më të hershme

Nga Lusi Tu në 24, gusht 2023 (Scientific American)

Në botë gëlojnë me mijëra gjuhë. Por kur kanë filluar njerëzit të ndërtojnë një sistem të rregulluar komunikimi, të tillë që të jetë i dallueshëm për një epokë të caktuar?

Shkencëtarët e dinë që sot ka mbi 7100 gjuhë, thuajse 40% e të cilave mendohet se janë në rrezik për t’u zhdukur, që do të thotë se numri i përdoruesve të tyre është në rënie. Ka gjuhë që fliten nga më pak se 100 vetë, ndërkohë që mbi gjysma e popullsisë së botës përdor vetëm 23 gjuhë.

Këto gjuhë, bashkë me ato që kanë vdekur dhe nuk fliten më, endin së bashku mijëra vjet marrëdhëniesh njerëzore. Kjo do të thotë që detyra për të përcaktuar gjuhën më të vjetër të botës shkon përtej kureshtjes gjuhësore. Për shembull, për të deshifruar shkrimet në pllakat e argjilit ose për të gjurmuar zhvillimin e gjuhëve të gjalla, gjuhëtarët duhet t’iu japin përgjigje edhe pyetjeve që shkojnë përtej gjuhësisë. Në këtë rrugë, puna e tyre kërkimore nxjerr në pah sekrete të qytetërimeve të lashtë dhe ngjall debate që përziejnë shkencën me kulturën.

“Ashtu si edhe gjuhët bashkëkohore, edhe ato të lashtat janë të domosdoshme për të kuptuar të shkuarën. Përmes tyre mund të gjurmojmë historinë e lëvizjeve të popullsisë. Në disa raste, të dhënat që marrim nga gjuha janë të vetmet të dhëna të besueshme për të shkuarën,” shkruan Klerë Bouen, Profesoreshë e Gjuhësisë në Universitetin e Jeilit. “Fjalët që mund t’i gjurmojmë deri në thellësi të të shkuarës na japin një pamje të shoqërive të shkuara.”

Ndjekja e gjuhës më të vjetër është “detyrë shumë e ndërlikuar,” thotë Dani Hiber, gjuhëtar që studion gjuhët e rrezikuara. Një nga mënyrat për përcaktimin e prejardhjes së një gjuhe është gjetja e një pike kohore në të kaluarën kur dialektet e ndryshme të një gjuhe kthehen në dy gjuhë aq të ndryshme, sa që njerëzit që i flasin këto dialekte nuk janë më në gjendje ta kuptojnë njëri-tjetrin. “Për shembull, sa hapa mbrapa në histori duhet të bësh që të gjesh kohën kur përdoruesit e anglishtes ishin në gjendje të kuptoheshin me përdoruesit e gjermanishtes?” thotë ai. Kjo pikë në të kaluarën do të shënonte prejardhjen e dy gjuhëve të dallueshme, anglishtes dhe gjermanishtes, si dy degëzime që dalin nga gjuha proto-gjermanike.

Nga ana tjetër, po ta marrim si të mirëqenë që të gjitha gjuhët mund të ndiqen në kohë prapa deri në një gjuhë e përbashkët njerëzore, atëherë del që të gjitha gjuhët janë njëlloj të vjetra. “Ti e di që prindërit e tu kanë folur një gjuhë, siç kanë folur edhe prindërit e tyre, e kështu me radhë. Pra, kushdo mund ta përfytyrojë se sit ë gjitha gjuhët kanë rrjedhur nga një gjuhë e vetme,” thotë Hiber.

Por është e pamundur të provosh se kush ka qenë gjuha proto-njerëzore – një paraardhëse e drejtpërdrejtë imagjinare e të gjitha gjuhëve të botës. Për këtë arsye, disa gjuhëtarë mendojnë se përcaktori “gjuha më e vjetër e botës” duhet t’i jepet një gjuhe për të cilën ka dëshmi bindëse të formës së shkruar.

Shumë nga shembujt e shkrimeve të hershme vijnë nga gjuhë që kanë përdorur alfabete gjemborë, domethënë germa me forma shigjetare të gërvishtura në pllaka argjili. Ndër këto gjuhë, sumeriania dhe akadiania datojnë të paktën 4600 vjet më pare. Arkeologët kanë gjetur edhe hieroglifë egjiptiane të gdhendura në varrin e Faraonit Seth Peribsen që datojnë rreth të njëjtës periudhë historike. Shkrimi përkthehet: “Ai ka bashkuar Dy Vende për djalin e tij, Mbretin e Dyfishtë Perbsen,” dhe mbahet si fjalia e plotë më e hershme që njihet deri më sot.

Përgjithësisht historianët janë të të njëjtit mendim se gjuhët sumeriane, akadiane dhe egjiptiane janë gjuhët më të vjetra me dëshmi të qarta të shkrimit të tyre. Të treja janë gjuhë të vdekura, që nuk përdoren më apo që nuk kanë pasardhës që jetojnë dhe vazhdojnë t’ua përcjellin gjuhët brezave në vazhdim.

Sa për gjuhët e vjetra që vazhdojnë të fliten, këtu ka disa pretendentë. Hebraishtja dhe Arabishtja dallohen si gjuhë që kanë vazhdimësi kohore të cilat mund të ndiqen në mënyrë të logjikshme nga gjuhëtarët, sipas Hiberit. Megjithëse dëshmitë më të hershme të shkruara të këtyre gjuhëve datojnë deri 3000 vjet më pare, thotë Hiber, të dyja i përkasin familjes së gjuhëve Afroaziatike, rrënjët e të cilave shkojnë nga 18000 deri në 8000 vjet p.e.s., ose 20000 deri në 10000 vjet më parë. Edhe brenda kësaj kornize kohore kaq të gjerë, gjuhëtarët e pranojnë Afroaziatiken si familjen më të vjetër të familjeve të gjuhëve. Megjithatë, koha e saktë se kur janë ndarë Hebraishtja nga Arabishtja është ende e diskutueshme.

Bouen shton edhe Kinezçen në listën e kandidatëve. Kjo gjuhë ka shumë të ngjarë të ketë dale nga gjuha proto-sino-tibetiane, që është njëkohësisht paraardhëse e gjuhëve burmeze dhe tibetiane, të paktën 4500 vjet më parë, megjithëse koha e saktë vazhdon të diskutohet. Dëshmitë më të hershme të dokumentuara të sistemit të shkrimit kinez vijnë nga mbishkrime në guaca breshkash dhe kocka kafshësh që datojnë 3300 vjet të shkuara. Megjithatë, karakteret e shkrimit modern kinez janë përdorur disa shekuj më vonë.

Po ta kthesh orën edhe nja dy mijëvjeçarë më shumë, të dhënat gjuhësore bëhen edhe më të turbullta. Deven Patel, profesor i studimeve për Azinë Jugore në Universitetin e Pensilvanisë thotë se dëshmitë më të hershme të gjuhës sanskrite janë disa tekste të vjetra Hindu të krijuara diku midis viteve 1500 dhe 1200 p.e.s., pjesë e Vedave, një përmbledhje shkrimesh fetare të Indisë së lashtë. “Unë mendoj se sanskritishtja është tradita më e vjetër gjuhësore në vazhdim, që do të thotë që ajo vazhdon të përdorë letërsi dhe që njerëzit e flasin, megjithëse nuk është gjuhë e nënës në kohët moderne,” thotë Patel.

Megjithatë, disa gjuhëtarë thonë se daljes së sanskritishtes i ka paraprirë gjuha Tamil, një gjuhë Dravidiane që ende përdoret nga 85 milionë folës në Indinë jugore dhe në Sri Lanka. Shkencëtarët e dokumentojnë Tamil të paktën 2000 vjet më pare. Ndërkohë, studiuesit nuk pajtohen për moshën e vërtetë të veprës më të vjetër të letërsisë Tamil që njihet me titullin Tolkappiyam. Disa e vlerësojnë si 7000 vjet, të tjerë si 2800 vjet të vjetër. “Studiuesit nuk pajtohen për datën e teksteve të lashtë që mendohen se i përkasin gjuhës Tamil, por edhe nëse gjuha që kanë këto tekste është aq e ngjashme me tamilen moderne sa për t’i përcaktuar si e njëjta gjuhë,” thotë Patel. “Përdoruesit e gjuhës Tamil janë shumë të zellshëm në përpjekjet për ta veçuar gjuhën e tyre si shumë të lashtë.”

Mosmarrëveshjet në përcaktimin e moshës së gjuhëve sanskrite dhe tamil janë shembull i problemeve më të gjera në përcaktimin e gjuhës më të vjetër në botë. “Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje, njerëzit kanë filluar të krijojnë histori të reja që po aq sa shkencore, janë edhe politike,” thotë Patel. “Të gjithë duan të mburren me gjuhën më të vjetër që është ende në përdorim.”

Heshtja është pajtim

“Heshtja përballë padrejtësisë është bashkëpunim me tiranin.” Xhineta Sagan

Janë afërsisht njëmijë vetë që përbëjnë skenën e fejsbukut tim dhe që Zakerergu  m’i faturon si miq. Nuk them se përbëjnë ndonjë shprehje të saktë të opinionit publik shqiptar, por gjithsesi, komentet e një pjese të mire të tyre më japin një fare ideje se çfarë i gudulis bashkatdhetarët.

Para një jave, për shembull, shumë vetë ndiheshin të trishtuar për vdekjen e Milan Kunderës. Në të katër anët shihje shkrime të pikëlluara, pasazhe librash, citime, fotografi të shkrimtarit. Disa javë para kësaj thuajse nuk mbeti njeri pa u marrë me video-skandalin e Gjicit, të cilin disa e shihnin si rast për humor, e të tjerë si skandal revoltues. Pastaj qarkulloi gjerësisht një video e shkurtër që e krahasonte Ksamilin me Maldivet e cila, pavarësisht se ishte postuar fillimisht nga kryeministri, ua ngriti peshë entuziazmin patriotik të gjithëve. Nuk mbeti pas në këtë lëmë as njoftimi se fshati Lin ka zyrtarisht vendbanimin më të vjetër në Europë, duke na e çuar lashtësinë dhe autoktoninë me mijëra vjet përtej pellazgëve.

Me një fjalë, çdo ngjarje politike, artistike, kulturore, ekonomike, atmosferike gjen pasqyrim në fejsbuk. Është një reagim i natyrshëm, njerëzor dhe i pritshëm, që mua nuk më çudit aspak dhe prej nga mësoj shumë. Ajo që më çudit më shumë është mungesa e reagimit, heshtja.

Javën e kaluar parlamenti shqiptar kaloi një ligj sipas të cilit studentët që mbarojnë universitetin për mjekësi duhet të punojnë pesë vjet përpara se të marrin diplomat. Pak kush u mor me këtë lajm, megjithëse nuk ka veprim më totalitar, më anti-demokratik, më të poshtër që mund të ndërmarrë një qeveri (duke propozuar projektligjin) dhe një parlament (duke e kaluar atë) se sa t’i mohosh pa kurrfarë të drejte dikujt, aq më tepër një grupi njerëzish, marrjen e diplomës.

Kam frikë se në këtë rast heshtja është miratim, domethënë që përgjithësisht njerëzit e shohin këtë hap të qeverisë dhe të parlamentit shqiptar si pozitiv dhe të pranueshëm dhe pajtohen me mendimin se nuk duhen lejuar mjekët e rinj të largohen nga Shqipëria, sepse po u lanë, atëherë sistemin shëndetësor do ta marrë lumi dhe mjerë ne të shkretët ku do katandisim. Prandaj është e domosdoshme që të rinjtë të ndalohen me ligj të ushtrojnë profesionin e tyre në vend tjetër.

Nëse kjo është e vërtetë, nëse shumica jonë mendojnë se po iu rrezikohet e ardhmja ngaqë po largohen mjekët dhe se qeveria bën mirë të ndërhyjë me ligje për t’i mbajtur forcërisht dhe në mënyrë të paligjshme ata djem e vajza që mbarojnë shkollën e lartë, atëherë kemi arritur përtej asaj pike kur thuhet se jemi për të qarë hallin.

Qeveria nuk ka të drejtë t’i mbajë peng diplomën askujt. Diplomat lëshohen nga një institucion arsimor dhe, pavarësisht se institucioni arsimor, në këtë rast Universiteti i Mjekësisë Tiranë është publik, ai nuk është pjesë e administratës shtetërore. Në fund të fundit, si institucion arsimor ai funksionon me paratë e taksapaguesve. Mbajtja e diplomës mua më duket si një heqje e drejtpërdrejtë e një lirie bazë njerëzore për ata studentë. Ajo është një masë tipike komuniste. Në Kubë, për shembull, kushdo që mbaron shkollën e lartë, është i detyruar të punojë dy vjet pa pagesë, gjoja për të shlyer shpenzimet e edukimit ‘falas’.

Në vend që të ndalojë me ligj marrjen e diplomave si masë për t’i mbajtur mjekët e rinj e këdo tjetër në vend, qeveria bën mirë të përmirësojë gjendjen e vendit, ta bëjë Shqipërinë më tërheqëse, më demokratike, më të drejtë, më pak të korruptuar, më njerëzore për të gjithë të rinjtë që të qëndrojnë atje me dëshirë dhe të mos kenë asnjë interes të marrin rrugët e mërgimit.

Sa për mjekët, qeveria bën mirë të rishikojë mënyrën se si shpërblehen ata për punën që bëjnë, ndoshta t’iu ngrejë rrogat, t’iu japë mundësi të përmirësojnë statusin e tyre në përgjithësi.   

Sot e kishin radhën mjekët; nesër do t’i vijë radha një profesioni tjetër. Pasnesër mund të kalohet te politikat e Shqipërisë komuniste enveriste, ku asnjëri nuk kishte të drejtë të dilte jashtë. Ndoshta dikujt mund t’i duket e ekzagjeruar, por diktaturat kështu vendosen, hap pas hapi. Kap një grup, hiqja të drejtat duke siguruar mbështetjen e indiferentëve dhe atyre që mendojnë se nuk është puna ime, prit pak kohë dhe përvishu një grupi tjetër. Edi Rama dhe qeveria e tij e ka treguar se nuk ka pikë skrupulli për ta bërë një gjë të tillë, nëse i jepet rasti. Kur ne themi “Hë se me mjekët e ka, nuk e ka me ne. Le t’iu bjerë atyre dhe t’i mbajë këtu se na duhen për të na shërbyer ne,” Rama dëgjon: “Jepi, bjeri, bëj çfarë të të dojë qejfi, se ne jemi pula që shohim interesin tonë ngushtë dhe nuk e hapim gojën.”

Unë do të trishtohesha dhe zhgënjehesha plotësisht nëse në shtator Universiteti Mjekësor i Tiranës, dhe bashkë me të, i gjithë sistemi i shkollave të larta në Shqipëri do t’i fillonte mësimet rregullisht. Do të ishte vërtet e hidhur nëse gjithë studentët, të mbështetur plotësisht nga opinioni publik, nuk hidhen në grevë për të mbrojtur të drejtat e tyre – të gjithë, jo vetëm ata që preken drejtpërdrejt nga ky ligj i paligjshëm.  

NJË LIBËR QË BËN TOK ME MJESHTËRI HISTORINË DHE LETËRSINË

 

Shënime për romanin ‘Un mort’

të shkrimtarit Arben Kallamata

 nga Vangjush Saro

Duke ndjekur kohë pas kohe, me simpati, krijimtarinë letrare, publicistikën dhe përkthimet e Arben Kallamatës, ndjehesha i interesuar edhe për romanin e tij më të ri “Un mort”. Edhe pse jetojmë kohë kur leximi mund të të tërheqë
gjithnjë e më pak se më parë, përzgjedhjet e duhura e rivlerësojnë temën, librin-letër, më në fund të veçantën. Dhe ‘Un mort’ është vërtet një libër i veçantë. Është një roman ku historia dhe letërsia kanë bërë pakt, kurse humori dhe drama përplasen nga faqja e parë tek ajo e fundit. Është një libër nga i cili mëson, libër që të argëton dhe njëherësh të trishton e të cilin mund ta lexosh pa pengime - siç thotë një kolegu ynë - dhe kjo është vetë letërsia.

Duke përjashtuar ato që mund t’i quajmë prolog dhe epilog të këtij romani, si dhe personazhet anësore që sjellin rrëfimin - duket sikur ata rastësisht e ‘fitojnë’ atë në një pushim gjatë udhëtimit - në thelb, fjala është për… një ditë ose disa ditë në Shqipërinë e vitit 1975, pastaj tutje në 44-ën dhe sërish në 75-ën, pothuaj në kulmin e mjerimit të rendit që shkoi… Drejtues shteti, politikanë, lakej e shërbyes të tyre, spiunë, punonjës soj-soj, komunistë nga vende të ndryshme të botës, shoqërues grupesh të huaja, ushtarë, turma, frikë, pasiguri dhe pyetje. Shumë pyetje. Që lexuesi mund dhe s’mund t’u japë përgjigje. Ndonjëherë, e shihja librin sikur një film që shkonte nga dokumentari te thrilleri dhe që këtej te komedia… ‘Skenari’ i tij ka në plan të parë një tryezë, ku luhet poker dhe ku gjithnjë njëra nga karriget është pa lojtar. Mandej, filmi merr jetë në mjedise të tjera: ambasadat, Radio-Televizioni Shqiptar, rrugët, pikat kufitare, baret, hotelet, shtëpitë e pushimit, kodet, antenat dhe… raketat, të gjitha në ngjyra të përmbajtura e të ‘vizatuara’ me njëlloj ftohtësie artistike në mos me cinizëm, siç dikton tabloja e kohës së cilës i përkasin personazhet, episodet dhe objektet në fjalë.

Reja dramatike mbi Shqipërinë komike, është e gjithhershme. Zgjedhjet e saj janë të kufizuara dhe të diktuara. Kasta drejtuese, me në krye Hoxhën, e vendosur në tablo pikërisht si një grup pokeristësh, është një barrë e rëndë për vendin. (“Çdo gjë kushton shtrenjtë kur nuk e do.” James Joyce) Karrigia bosh rrëfen më shumë se ç’do ta bënin mbase faqe të tëra. Dhe nëse këtë zhanër* e shohim si një produkt të kërkimit të të veçantave në histori, kjo nuk na pengon që përkitazi të qëmtojmë vlerat estetike dhe ato në shprehi letrare. Është një roman i ndërtuar mbi fakte reale dhe ngjarje historike, por që rrëfehen në mënyrën më letrare të mundshme.

Përplasja e ngjarjeve, e karaktereve, e rrethanave historiko-shoqërore dhe atyre vetjake në pothuaj një ditë (kryesisht në Shqipëri, por jo vetëm atje,) është një gjetje; kurse shtjellimi i ngjarjeve në disa plane - edhe pse së shumti po ajo ditë, po ato çaste - i japin rrëfimit suspans, krijojnë shpërqendrim dhe njëherësh vëmendje, shpërndajnë ngjyra të një rrëfimi modern. Pra, proza në fjalë është rrëfim, por një i tillë jo i zakontë.  Megjithatë, këtu dua të ndalem pak. Poeti Rei F. Hodo ka theksuar që autori “kujdeset të mbajë bindjen postmoderne ndaj historisë.” Dhe më tej: “Shprehur ndryshe, postmoderniteti niset nga bindja se e kaluara nuk mund dhe nuk duhet të shlyhet, duke qenë se vetëdija e postmodernes është vetëdija e pranisë së të kaluarës në të tashmen.” Në lidhje me këtë term, edhe më herët, unë personalisht kam shprehur ndonjë objeksion, duke parë (mbase pak me cinizëm) se çfarë vjen pas asaj ‘post’… Megjithatë, i respektoj ato që dëgjoj e lexoj, për më tepër që poeti në fjalë, në vijim të këtij meditimi estetik, citon Umberto Econ, që thotë: “Postmodernizmi i përgjigjet modernes, duke kuptuar se e shkuara, meqë nuk mund të shkatërrohet, sepse shkatërrimi i saj sjell heshtjen, duhet të rivizitohet, por me ironi dhe jo në mënyrë të pafajshme”. Për çudi dhe për kënaqësinë e lexuesit, kjo është kështu edhe në këtë libër.

Përqeshja e atmosferës politike dhe e protagonistëve të saj, vjen si një nga zgjidhjet kryesore që autori i ka dhënë lëndës së mbushur me histori, demagogji, krime, flirte dhe humor të zi. Për të realizuar ‘vizatimin’ e pamjeve të kohës: tufat, tribunat, tunelet, turistët (e tipit të lëvizjes M-L dhe këtu u teprua me ‘t’ por ishte i duhur aliteracioni) autori ka preferuar të flasë me ndihmën e ironisë dhe sarkazmës; ato ai i njeh mirë edhe nga përvoja e mëparshme letrare, edhe nga përkthimet e cilësuara. Këto mjete, që siç thotë një shkrimtar i njohur, janë bërë shumë ‘të modës’ në letërsinë e kohës, e ndihmojnë autorin të rindërtojë tablonë ku shumica shkonte pas berihajt e pak të tjerë shtireshin sikur po ndryshonin dimensionet e botës; në fakt ishin idhtarë e praktikues të një rendi që do të dorëzohej shumë shpejt.

Pothuaj e gjithë vepra është njëlloj grotesku, një show ku njerëzit mund të qeshin, mund edhe të meditojnë; ka grintë në të gjitha skenat, rrëfimet, dialogët, gjer dhe përshkrimet e qeta e të sheshta (sikur njëlloj keqardhjeje për atë ‘histori’ sa komike aq edhe dramatike). Dhe s’di pse, duke lexuar episode të caktuara, përtej shpjegimeve e lëndimeve qoftë edhe nga e shkuara, më vinin nëpër mend vargjet e Hermann Hesse: “Lëkundet një varkë/ dhe mes errërave qan me të madhe…” Mund të përfytyrohet edhe kështu. Por dhimbja është diku përqark. Në tryezën e pokerit nuk lejohen lotët; ka vetëm vanitet dhe drithma.

Mendoj se nuk ka qenë një punë e lehtë. Densiteti i ngjarjeve ka kërkuar shumë vëmendje ndaj subjektit dhe rendit të gjërave. Kallamata ia ka dalë, duke ndarë e peshuar mirë njohuritë, të dhënat, faktet, si dhe duke mos e përdorur interpretimin autoresk si ‘qaravitje’ ndaj marrëzive të kohës, çka e shohim në një sërë krijime të sforcuara. Me të drejtë, poeti Skënder Buçpapaj, në shënimin e vet për romanin, shkruan për “një zhdërvjelltësi të pazakonshme dhe një lehtësi të natyrshme alla Arthur Conan Doyle, të kalimit nga një rrafsh rrëfimor në një tjetër, nga një kapitull në një tjetër, nga një episod, një situatë, një personazh tek tjetri, nga një mister tek tjetri, nga një intrigë tek tjetra, nga një labirinth tek tjetri, duke e mbajtur gjithnjë lexuesin nën trysninë e padukshme të adrenalinës së leximit, çka shënon, mendoj unë, tashmë një pjekuri të admirueshme të autorit Arben Kallamata, në fushën e romanit.”

Për ta ulur në tokë problemin, për ta rrëfyer edhe më thjesht mjeshtërinë e autorit dhe përparësinë e shprehisë letrare në këtë roman, po ndalem tek episodi me ushtarin kufitar Mystehak. Ky episod është sikur një novelë më vete: vizatimi i tablosë në incidentin e Kakavijës dhe meditimi i ushtarit të ngratë, me automatik në dorë bri autobuzit me turistë, gati për të vrarë a gati për t’u vrarë edhe vetë, anipse është vetëm punë çastesh, zbulon dhe rrëfen me realizëm e dhimbje atë çfarë është përjetuar e ndjerë për dekada të tëra nën atë rend, nga shumë shqiptarë, nga të gjithë mbase, kudo që ata janë ndodhur, në detyra e pozicione të tilla, apo të përafërta asi, kur shkonte koka e tjetrit ose e vetë protagonistit… Episodi është një nga aktet më të bukura të ‘filmit’ për të cilin fola më lart. Dhe ka aq shumë vërtetësi e drejtësi në realizimin e tij: “Ai donte vetëm të shkonte me lejë te nëna, në Leshnjë. Asgjë tjetër.”

Prozë e mirë. Gjuhë e pasur dhe e pastër; frazat e shkurtëra janë model, të gjatat të habisin me saktësinë e tyre. Edhe pse në një zhanër ku, siç thamë, mbizotërojnë faktet historike dhe interpretimet gjithë aso, autori bën kujdes që të ‘vizatohen’ mirë e në mënyrë bindëse figurat e njohura apo personazhet që mund të jenë më pranë trillit sesa realitetit historik. Kështu ka shkuar kjo edhe me dy nga personazhet kryesore, Fransuaza dhe Ylli, që si një zgjidhje edhe përtej motiveve historike të romanit, bëhen bashkë duke kontribuar në shmangien e një marrëzie që mund të prodhonte katastrofë, punë raketash e luftërash, që prapë - në atë që mund ta quajmë epilog - ciceronët e këtij rrëfimi e shohin ose me humor ose me nënvleftësim.

Libri, përveçse me mjeshtëri letrare, është shkruar gjithaq me përgjegjshmëri dhe frymë qytetare; e qorton dhe e mëshiron atë pjesë të historisë të vendit në ato vite, siç edhe e rrëmben lexuesin me skenat brilante dhe rrëfimin e zhveshur nga çdolloj mbindjenje apo loje me të vërtetën. Dhe që t’i mbyll këto radhë, ishte një kënaqësi që e lexova dhe që më jepet rasti ta vlerësoj; është një vepër e veçantë, pse jo “një risi e kalibrit të lartë në letërsinë bashkëkohore shqiptare”, siç shprehet kolegu ynë Taulant Dedja. ‘Un mort’ i shkrimtarit Arben Kallamata, libri i tij, si letërsi dhe si botim, është vërtet një prurje serioze. Me epitetin disi formal ‘serioze’ kam parasysh kompozimin e romanit, mënyrën e të shkruarit dhe gjuhën, cilësinë e botimit, paraqitjen grafike, standardin teknik dhe elemente të tjerë për shpjegimin e të cilëve, këto radhë ishin pak. ‘Un mort’ është një libër shumë i mirë: kam bindjen se çdo lexuesi do t’i jepte kenaqësi, çdo biblioteke serioze - publike apo vetjake - do t’i rrinte bukur.

 

……………………………………………………………

 

*Romani historiko-letrar, rreth të cilit ka disa teori e shtjellime, është një disiplinë ku faktet historike dhe trillimi letrar herë shtyjnë njëri-tjetrin e herë gjejnë gjuhën e përbashkët; është një zhanër në të cilin janë angazhuar shkrimtarë ndër më të njohurit: Edward Bulwer-Lytton, Walter Scott, Alessandro Manzoni, Mikhail Zagoskin, Raffaello Giovagnoli, etj. ndërkohë që mund të kujtojmë se emra të tjerë të ndritur të letërsisë, Leon Tolstoi, Gustav Flober, Stefan Cvajg, për rrethana që s’mund të shpjegohen gjatë në një shënim si ky, i kushtuan këtij zhanri një pjesë të mirë të krijimtarisë së tyre. Në letërsinë tonë mund të përmenden Ndoc Nikaj (‘Shkodra e rrethueme’) për të vijuar me Sterjo Spase e më pas Sabri Godo, etj.

 

  

Nje popull i gjendur ne rruge, me syte nga lart!

 Arben Kallamata dhe “ Un mort”

Nga Vjollca Spaho

Ate dite te perurimit te romanit u gjenda pak keq, pasi nuk e kisha lexuar librin.

Por u kenaqa shume, bashke me Yllken, ku takuam shume shqiptare, degjuam per librin, per jeten dhe vepren e shkrimtarit, Arben Kallamata!

Organizimi ishte nje tjeter kenaqesi!

Qe ne fillim, me beri pershtypje titulli i romanit!

Pse “Un mort”?

Ne cdo rast, gjate leximit te nje libri dhe perceptimit te vlerave, apo mesazheve nga lexuesi, nje rol mjaft domethenes luajne edhe titujt, te cilet sherbejne, jo vetem si elemente paraqites, pergjithesues apo orientues, por ata lehtesojne lexuesin te kuptoje e te jape konsiderata qe nga titulli i tij.

Dhe ne kete rast, eshte kaq bukur, kur me tej, leximi mund te rezonoje me te.

Keshtu ndodhi qe ne kapitullin e pare te romanit:

“ Parada” 1 maj 1975.

Dhe m’u kujtua ajo dite.

Une maturante, jo ne Tirane.

Por sa prova, sa ore mesimit te lena, sa lodhje neper bulevard , sa frike, si ta mbaje koken, librin e kuq te PP Sh, syte, duart, kembet…

Sa kam qare per nje pale corape te bardha qe mami per t’i thare me hekur, mi dogji fare?!!

O Zot!

Kujdes!!

Do vij shoku X nga lart!

Ku ishte kjo “ nga lart” ?

Nje popull i gjendur ne rruge, me syte nga lart!?!!

Sigurisht qe ky kapitull rezonon mrekullisht me kapitujt e tjere te romanit brenda nje mesazhi te qarte qe synon te sjelli jo vetem atmosferen e pergjithshme te asaj kohe, por me se shumti te futet ne thellesi te tuneleve e nentuneleve, te parades, edhe pas parades, ne pallatin e Brigadave, ne Radio Tirana, ne Plepa e Kakavije, ne Kine e Kanada, ne malet e Skraparit dhe te Vidhkuqit, ne kohen e Luftes dhe te Paqes, me komandantin ne krye, ne podiume e tavolinen e pokerit, me Dullo e Sulo, Dushan e Milan, spiun jugosllave, ruse, kineze e kanadeze…

Pra, romani trajton temen e kohes se diktatures, por me nje stil, gjuhe e kompozicion qe te sjell ne mendje figurat qe formon tallashi metalik ne nje fushe magnetike, kapitujt e romanit jane bashkuar per te afirmuar me vendosmeri , por me kaq vertetesi , ate kohe, ate kohemort, per nje vend e nje popull, fatet e te cilit vendosen ne tavolinen e pokerit…

Romani, edhe pse eshte historik, lexohet me shume kenaqesi edhe nga Ne qe e jetuam ate kohe, lexohet dhe te krijon shume ndjenja, larg ftohtesise se dijes se dukshme( njohjes se historise) te emocionon dhe te ben jo vetem te mbash qendrim per te kaluaren, por te gjesh kenaqesi per te tashmen dhe te ardhmen.

Sepse libri eshte kujtesa jone. Dhe jo vetem.

Eshte kultura dhe dija, imagjinata dhe emocioni!

Ngjarjet zhvillohen ne tri vende, ne tri kohe me tri lojtare pokeri, jo me kater.

I katerti eshte vdekja, eshte “ Un mort”!

Romani mbyllet me kapitullin aq domethenes

“ Bardhesi dhe Paqe” i cili i kundervihet kapitullit te pare, edhe per nga kuptimi stilstik i togut te fjaleve; (bardhesi dhe paqe)dhe qe plotesohet si nje gjetje stilistike dhe shume artistike e autorit, si pjese e mozaikut te vepres, e cila merr formen e plote, edhe nga prologu dhe epilogu i romanit

Pa hyre ne detaje te tjera aristike, figuracionin, vecanti groteskun, pershkrimin e personazheve, stilin terheqes , me duhet te them qe romani duhet lexuar nga te gjithe.

Edhe nga femijet tane! Sidomos nga Ata!

Edhe per gjuhen e bukur dhe te paster shqipe!

Sepse gjuha e romanit eshte nje force e fuqishme, ajo e tregon historine duke i I radhitur ngjarjet, fjalet, personazhet historike e artistike me nje rrjedhshmeri si ne nje parajse fjale!

Ne fakt romani perfaqeson nje tekst te arrire, me plot vlera jo vetem historike por edhe artistike, ku secili nga keta godet ne shenje!

Dhe se fundi, mendoj qe per te dhene konsiderata te plota per nje liber te lexuar , duhen te kalojne disa vite dhe pas nje rileximi te tij!

Suksese shkrimtarit Arben Kallamata!