Revista "MAPO", Janar 2012
Kur e keni dëgjuar për herë të parë emrin e Nicholas Gage dhe në ç’rrethana (nëse e mbani mend)?
Duhet të ketë qënë viti 1992. Në atë kohë unë ndodhesha në Universitetin e Harvardit me programin e gazetarisë Nieman. Emrin Gage fillimisht e pata lexuar, jo dëgjuar. Kisha lexuar pjesë nga libri i tij "Eleni"; dija që kishte qënë gazetar i New York Times dhe që kishte shkruar një pjesë të skenarit të filmit "Nuni" (Godfather). Ndërsa për veprimtarinë e tij nacionaliste nuk kisha degjuar deri disa ditë para se të ndodhesha në një sallë me të.
Në vitin 1993 ju patët rastin të përballeshit me të, jo në një forum dosido por në JFK School of Governmnet në Harvard University. Si ndodhi kjo?
Në Qershorin e vitit 1993 unë po mbyllja vitin akademik në Harvard dhe ka shumë të ngjarë që atëherë të kem qënë i vetmi shqiptar aty. Një mbrëmje më merr në telefon një njeri që nuk më kishte rënë rasti ta takoja dhe për të cilin do të krijoja shumë shpejt respekt të veçantë - Sejfi Protopapa. Sejfiu është njeri jashtëzakonisht inteligjent, i drejtpërdrejtë dhe me këmbë në tokë. Ai kishte marrë vesh që Forumi ARCO do të organizonte në Shkollën e Qeverisjes në Harvard (JFK School of Government) një bisedë me temën "Sfidat Amerikane në Ballkanin e Jugut", dhe se për këtë ishte ftuar Nicholas Gage. Sejfiu e njihte mirë veprimtarinë e Gage; e dinte që ky shëtiste nga një universitet në tjetrin duke u përpjekur të përhapte idenë se Shqipëria e Jugut popullohej nga një shumicë greke, e cila, sipas tij përndiqej rregullisht nga të gjitha regjimet në Shqipëri dhe që duhej ndihmuar për t'iu bashkëngjitur sa më parë Greqisë. Duke mos dashur ta lërë Gage të fliste i papenguar edhe në një furum si Shkolla JFK e Qeverisjes, Protopapa u lidh menjëherë me organizatorët dhe iu tha se nuk ishte aspak e drejtë në që bisedë të dëgjohej vetëm një pikpamje për problemet e Ballkanit. Në Harvard njerëzit janë shumë mendjehapur dhe, me ta dëgjuar kërkesën e Protopapës, ata i thanë: Shumë mirë, dërgoni edhe ju shqiptarët dikë që të japë një pikëpamje të ndryshme dhe ne e ndryshojmë formatin e bisedës. Sejfiu u ndodh përpara një vështirësie - gjetjen e këtij njeriu brenda një kohe të shkurtër. Si duket kandidatura ime si student shqiptar në Harvard iu duk e përshtatshme.
Na kujtoni pak nga atmosefera e asaj mbrëmjeje? Në sallë dukej se më shumë se amerikanë kishte grekë e shqiptarë dhe atmosfera u ngjyros me debate e akuza të forta nacionaliste…
Me sa më kujtohet, në atë sallë duhet të ketë pasur mbi treqind vetë dhe besoj që thuajse të gjithë ishin amerikanë. Natyrisht, disa ishin amerikanë me origjinë shqiptare, disa me origjinë greke. Por, besoj që shumica duhet të ishin të paanshëm. Mbasi folëm Gage dhe unë, të pranishmit kishin të drejtë të bënin pyetje. Disa nga këto pyetje përziheshin me komente të njëanshme dhe shprehnin bindjet e atyre që pyesnin. Sidoqoftë, njerëzit në forume të tilla akademike janë përgjithësisht të kujdesshëm dhe iu shmangen ekstremizmave. Shprehja e qëndrimeve ekstreme më tepër dëmton se sa të bën punë. Nga ana tjetër, në rrethe të tilla akademike amerikanët janë jashtëzakonisht mendjehapur dhe dijnë të vlerësojnë.
Në një kontekst më të gjerë, bota shqiptare e vitit 1993 ndodhej në udhëkryq: Në Tiranë sapo kishte ardhur në pushtet një qeveri demokratike e cila dinte pak nga punët e shtetit; në Kosovë serbët prisnin vetëm sa të mbaronin punë me Bosnjën; ndërsa Diaspora shqiptare ende nuk kishte dalë nga mpirja e Luftës së Ftohtë. Në gjithë këtë pasiguri ju, një akademik i ri shqiptar, takoheshit me një gazetar të sprovuar greko-amerikan të njohur për tonet e tij, le të themi, shoviniste, Nicholas Gage (Gatzoyannis). A patët frikë?
Çuditërisht jo. Dhe këtë nuk e them për mburrje. S'kisha frikë sepse nuk isha i vetëdijshëm sa pak dija në atë kohë. Propozimin e Sejfi Protopapës për të marrë pjesë në takim e pranova pa menduar gjatë. Po të isha menduar, ndoshta nuk do ta kisha pranuar. Ndërsa Sejfiu, i cili e dinte se me kë do të përballesha, ishte gjithë kohën si në gjemba. Në një anë një gazetar i njohur i New York Times, i cili i kishte dhënë amerikanëve fakte për skandalin e Watergate-it, për mafjen italiane, apo për shërbimet e fshehta iraniane; autor i një romani të suksesshëm që kishte frymëzuar edhe Presidentin Regan në bisedat e tij me liderët sovjetikë; bashkëskenarist i "Godfather"; njeri i regjur me debate, ndërsa në anën tjetër një student i panjohur shqiptar. Gage kishte jetuar thuajse gjithë jetën në Shtetet e Bashkuara. Unë s'kisha më shumë se një vit atje dhe vija nga një vend deri atëherë krejtësisht i izoluar.
Në fakt, unë në atë kohë nuk dija shumë fakte për pretendimet e organizatave nacionaliste greke në SHBA. Sejfiu më solli një kopje të fjalimit që Gage e lexonte sa në një sallë universiteti në tjetrën. Nga ajo krijova një ide të përgjithshme për çka kërkonte ai. Eshtë e vërtetë që në atë kohë pritej që luftrat e ish-Jugosllavisë të përhapeshin edhe në Kosovë. Logjika e shovinizmit të Milosheviçit aty të çonte. Ideja që Gage përpiqej të nguliste te institucionet akademike amerikane dhe, mundësisht, edhe te politikëbërësit amerikanë, ishte që ngatërresa në Ballkan mund të zgjidhej duke i dhënë shqiptarëve Kosovën dhe duke i dhënë Greqisë pjesën e Shqipërisë nga Shkumbini e poshtë. Kjo mua m'u duk dhe ende më duket një ide e përbindshme, çnjerëzore. Se si mund të krahasohej Kosova me ato pakica greke në Shqipëri, këtë vetëm një mendje e sëmurë mund ta dinte. Imagjino se çfarë shkatërrimi do t'i sillte një skenar i tillë Shqipërisë? Prandaj mendova që, më tepër se në planin e fakteve historike, më tepër se me anë të debatit cic-mic, ti thua kështu e unë them ashtu, unë mund ta kapja Gage në planin njerëzor.
Para se të futeshin në sallën ku u zhvillua debati a patët kontakte me Gage. Po pas përfundimit të debatit? A patë ndryshime te ai?
Takimi para debatit ishte interesant. Unë hyra në një dhomë ku ndodhej Gage, Profesor R. Lucas Fisher dhe një sekretare. Professor Fisher me prezantoi me Gage. Unë i thashë me mirësjellje se kisha lexuar nga libri i tij “Eleni” dhe me kishte pëlqyer. Ai i mirëpriti komplimentat dhe dukej në qef. Pastaj Profesor Fisher kërkoi të sqaronte formatin e programit duke i thënë Gaget se mund të fliste një orë. Ky u përgjegj se i duhej të paktën një orë e njëzet minuta, por Fisher sqaroi se, me ardhjen time në program kjo ishte e pamndur. Sidoqoftë, u la që Gage do të fliste një orë dhe Profesor Fisher kërkoi të dinte sa gjatë do të flisja unë.
“Natyrisht që një orë edhe unë,” thashë duke e ruajtur seriozitetin në fytyrë. Ata hapën sytë të habitur. “Pse jo?” ngula këmbë. “Derisa njëra palë merr një orë, ekujlibri e do që edhe mua të më jepet një orë.”
Nuk di ç’do të kisha bërë nëqoftëse ata do ta kishin kapur bllofin tim dhe të thoshin “mirë, ke një orë për të folur.” Por Gage protestoi, ndërsa Profesor Fisher më shpjegoi me të butë se unë isha futur në program në minutat e fundit dhe do të ishte e pamundur të më jepnin kohë të barabartë. Unë tregova “tolerancën” time duke pranuar t'i përmblidhja atë që kisha për të thënë në 10 minuta.
Kështuqë deri në minutat e fillimit të takimit Gage ishte kryesisht i sjellshëm dhe i qeshur. Në fund, pas takimit, ai u largua thuajse pa folur.
Fjalimi juaj në një moment u ndërpre nga duartrokitje në sallë, ndërkohë që kjo nuk ndodhi gjatë fjalimit të Gage edhe pse ishte tre herë më i gjatë se juaji? Pse mendoni ndodhi kjo?
Ndoshta ngaqë unë preka ato tela për të cilat salla ishte më e ndjeshme. Unë fola për njerëz që donin të jetonin në paqe, për grekë e shqiptarë që nuk donin të dinin për shovinizma, por që mund të uleshin, të hanin, të pinin e të këndonin bashkë. Ndërsa ai fliste për lëvizje kufijsh, për pretendime territoriale, për zgjidhje konfliktesh të vjetra me konflikte të reja, për pazarllëqe politike. Ka shumë të ngjarë që mendësinë e njerëzve që ishin të pranishëm në sallë, audiencën e Harvardit, unë ta njihja më mirë se Gage. Kjo bëri që salla të duartrokiste mesazhin e paqes, bashkëjetesës midis popujve, dhe jo mesazhin e konflikteve, e pretendimeve territoriale. Gage e kuptoi këtë dhe u bë nervoz. Madje, në një çast të caktuar ai s'e përmbajti dot veten dhe më quajti "gënjeshtar". Kjo ishte njëlloj sikur të hidhje peshqirin e bardhë në ring, shprehje e dorëzimit intelektual.
Pas atij debati a keni patur kontakte me Gage-in?
Jo, asnjë herë.
A e keni ndjekur aktivitetin e tij?
Shumë pak.
Presidenti Berisha e pat shpallur Nicholas Gage-in persona non grata në vitin 1993 në të njëjtin vit të debatit tuaj me të. Një dekadë më vonë, kur Berisha ishte kryetar i PD dhe kryeministër në hije, e priti Gage-in në zyrën e tij? Si e shpjegoni këtë ndryshim?
Berisha është politikan dhe nga politikanët mund të priten të gjitha llojet e lëvizjeve. Gage i shkaktoi një dëm të pallogaritshëm politik Berishës në 1995, kur arriti të bindte presidentin e Universitetit të Bostonit që të anullonte dhënien presidentit shqiptar të titullit "Honoris Causa". Ngjarja bëri bujë dhe shënoi fillimin e shkatërrimit të marrëdhënieve të Berishës me Departamentin e Shtetit, tatëpjetë që arriti pikën më të ulët me ngjarjet e viti 1997. Gage e akuzonte Berishën, si edhe të gjitha qeveritë që kishin ekzistuar ndonjëherë në Shqipëri, për shkelje të të drejtave të minoritetit grek në Shqipëri. Natyrisht, këto akuza ishin krejt pa bazë.
Berisha, nga ana e vet, e shpalli Gage të padëshirueshëm pasi e akuzoi se ishte përfshirë në aktin terrorist të sulmit që iu bë një reparti ushtarak në Peshkëpi ku humbën jetën ushtarë të pafajshëm shqiptarë. Nuk e di se sa të faktuar e ka pasur Berisha akuzën e tij. Sidoqoftë, Berisha hoqi dorë nga akuza që e lidhte Gage me sulmin e Peshkëpisë, ndërsa Gage hoqi dorë nga akuzat që i bënte Berishës si shkelës i të drejtave të njeriut. Se kush deli i fituar në këtë rast, mendojeni vetë.
A keni lexuar ndonjë prej librave të Gage?
E përmenda më lart që kam lexuar pjesë nga Eleni, por jo të gjithë librin. Ndërsa filmin "Godfather" e kam parë të gjithin. Eshtë ndoshta një nga filmat më të mirë të të gjithë kohërave.
Si do e shpjegonit këtë pozicionim të fortë nacionalist të Gage-it, edhe pse ai e la Greqinë në moshë të njomë dhe u rrit në Amerikë, një vend të konsideruar si melting pot të kulturave të ndryshme?
Së pari duhet pasur parasysh që Gage e ka kryer pjesën më të madhe të veprimtarisë së tij nacionaliste si rrogëtar i Federatës Panepirote të Amerikës. Me një fjalë, ai paguhej për të qënë nacionalist. Ishte, si të thuash, nacionalist mercenar. Ai paguhej për të shkuar nga një universitet në tjetrin dhe për të përhapur idenë e persekutimit të pakicave greke në Shqipëri; paguhej për të shkruar në New York Times portrete të Janullatosit; paguhej për të takuar politikanë të rëndësishëm amerikanë dhe për të bërë propagandë kundër Shqipërisë. Megjithatë, ai duhet të ketë qënë nacionalist, derisa e zgjodhën për ta kryer këtë punë. Në romanin Eleni ai përshkruan vrasjen e të ëmës nga komunistët grekë. Për këtë ai ka të drejtë t'i urrejë komunistët. Ndoshta, në çaste të mëvonshme të jetës ai i ka identifikuar shqiptarët me komunistët. Nuk di ç'të them. Sidoqoftë, fakti më interesant për mua është që Gage është gjysmë shqiptar. Unë kam njohur mirë një njeri të afërm të tij i cili ishte nga Saranda dhe betohej që ishte shqiptar, jo grek.
A do ta konsideronit Nicholas Gage-in një antishqiptar?
Unë do t'i konsideroja idetë që shpreh dhe përhap Nicholas Gage jo vetëm anti shqiptare, por dhe anti greke. Veprimtaria e tij i kushtohet armiqësimit të dy popujve në Ballkan të cilët s'kanë asnjë arsye përse të jenë të armiqësuar me njëri tjetrin. Duke i shërbyer një organizate si Federata Panepirote e Amerikës, Gage del në krah të pjesës më të prapambetur, më injorante, më pak të informuar dhe më pak të emancipuar të emigrantëve grekë në SHBA. Këta janë kryesisht njerëz të shkëputur nga realitetet e Ballkanit dhe Europës, individë që kanë sjellë me vete në SHBA frymën e konflikteve nacionaliste dhe mendësitë feudale ballkanike të fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë. Këto segmente të shoqërisë përkrahen ose të paktën përfillen edhe nga qarqe të caktuara të politikës dhe kishës greke. Por kjo s'do të thotë aspak se ato i bëjnë shërbim interesave të vërteta të popullit grek.
Shikoni emrin e organizatës: Federata Panepirote e Amerikës. Jo greke, por Panepirote. Grekët dhe Greqia janë një nocion modern. Epiri është një nocion që i përket lashtësisë. Nuk mund të jesh mbështetës i një nocioni modern nëse vazhdon t'i referohesh një nocioni të lashësisë. Do të ishte idiotësi të krijoje, ta zëmë, një shtet Kelt, apo një shtet Han, apo Fenikas, apo Mesapotom, apo Dar. Po kështu, sot nuk mund të flitet as për shtet Helen, as për shtet Romak, as për shtet Ilir ose Pellazg, as për shtet Otoman. Rikrijimet e nocioneve të tilla në botën moderne janë ëndrra në diell dhe shfrytëzohen vetëm nga segmentë nacional-shovinistë ose për shkak të injorancës, ose për qëllime të caktuara. Ato asnjëherë nuk mund t'i shërbejnë popujve modernë.
Gage pretendon se pakicat greke në Shqipëri janë keqtrajtuar dhe vazhdojnë të keqtrajtohen. Ne shqiptarët kemi shumë kusure, politikanët tanë kanë shumë kusure, në shumë raste ne jemi shumë të këqij për veten. Por pakicat greke në Shqipëri nuk janë keqtrajtuar. Nëse ato kanë vuajtur gjatë komunizmit, vuajtjet e tyre kanë qënë pjesë e vuajtjeve të të gjithë popullit shqiptar. Unë nuk di që pakicat greke të jenë keqtrajtuar nga regjimi komunist më shumë se shumica shqiptare. Hoxha i urrente të gjithë njëlloj - me grekë e me shqiptarë.
Ne shqiptarët duhet të mësojmë se si të trajtojmë më mirë pakicat e romëve, evgjitëve e të tjerëve me të cilat jemi sjellë dhe vazhdojmë të sillemi me një racizëm të ndyrë. Me këta, e pranoj që ne tregohemi të paqytetëruar dhe të paarsyeshëm. Por me pakicat e grekëve ne jemi sjellë gjithmonë si me të barabartë.
Nga ana tjetër, Gage pretendon se komuniteti grek në Shqipëri është të paktën dhjetë herë më shumë nga ç'është në të vërtetë. Për shembull, Gage dhe shokë thonë se në Korçë mbizotëron një popullsi greke. Unë kam jetuar mbi 17 vjet në Korçë; kam kaluar aty rininë time dhe e njoh atë qytet shumë mirë. Familjet greke atje numëroheshin me gishtat e dorës.
Grekët dhe shqiptarët mund të jetojnë shumë mirë me njeri-tjetrin, në paqe dhe mirëkuptim. Ngatërrestarë si Gage apo Federata Panepirote e Amerikës vetëm sa iu prishin punë atyre.
Nëse do përballeshit sërish me Gage në një debat tjetër, duke marrë parasysh mendimet e të dyve në debatin e vitit 1993 dhe zhvillimet e mëpasme në rajon, çfarë do t’i thoshit?
Unë do të përsërisja edhe një herë, pa hezitim, mesazhin tim: shqiptarët dhe grekët janë shumë të ngjashëm me njeri-tjetrin. Ata dijë të jetojnë, mund të jetojnë, kanë jetuar dhe, me siguri do të arrijnë të jetojnë në paqe, harmoni dhe respekt të ndërsjelltë.
