A Jemi Racistë ne Shqiptarët?

Arben Kallamata

A janë racistë shqiptarët? Këtë pyetje ma ka bërë për herë të parë një amerikan në 1992. Pa u menduar iu përgjigja “Jo!” Një ‘jo’ e sigurt, pa pikë hezitimi. Dy minuta më vonë e kuptova se i vetmi argument ku e mbështesja përgjigjen ishte emocional – ideja e përgjithshme se fjala “racist” ka ngarkesë negative, gjë që binte ndesh me idenë time për kombin tim.

Më se një dhjetëvjeçar më pas kam pasur rast ta rishikoj, ta rivlerësoj, dhe ta përqas me sa mundem atë përgjigje me faktet dhe të vërtetën. Përfundimi, duhet ta pranoj, me del kam qënë krejtësisht gabim. Sot të njëjtës pyetje do t’i jepja një PO të madhe, të sikletshme.

Megjithëse Po-ja nuk mund të përfshijë të gjithë shqiptarët, kam frikë se do të kapte pjesën më të madhe. Njoh shumë njerëz që nuk i përqasen fare përkufizimit të racistit, siç edhe mund të them se shkalla e racizmit, ose e keqdashjes raciste varjon nga një njeri te tjetri. Iu vura këtij shkrimi jo për të denigruar apo ulur njeri, por për të hapur një diskutim në njohje dhe përmirësim të vetes.

Në vija të përgjithshme racizmi nënkupton veprime, praktika, dhe besime që i shohin qeniet njerëzore të ndara sipas disa tipareve, aftësive ose cilësive të caktuara - personaliteti, zgjuarsia, vlerat morale, apo karakteristika të tjera të sjelljes kulturore. Në bazë të tij qëndron bindja se racat mund të renditen sipas një shkallëzimi ku disa qëndrojnë më lart dhe disa më poshtë, dhe se njerëz e racave të ndryshme duhen trajtuar ndryshe.

Racizmi dhe dallimi (diskriminimi) janë terma që përdoren shpesh për të përshkruar ndarjen në bazë etnie ose kulture, pavarësisht nëse ndryshimet përshkruhen apo jo si racore. Sipas Konventës Ndërkombëtare së Kombeve të Bashkuara për Eliminimin e të Gjitha Formave të Dallimit Racor (Nju Jork, 4 Janar 1969), nuk ka asnjë ndryshim midis dallimit racor dhe dallimit etnik. Superioriteti i bazuar në dallimet racore është shkencërisht i pabazuar, moralisht i ndëshkueshëm, shoqërisht i padrejtë dhe i rrezikshëm. Dallimi racor nuk ka asnjë justifikim, asnjëherë, as si teori, as si praktikë.

Le të përpiqemi ta përqasim këtë përkufizim me qëndrimin që kemi mbajtur historikisht ne shqiptarët ndaj dy popullsive që i kemi pasur mes vetes prej shekujsh – vllehëve dhe egjiptianëve. Origjina e vllehëve të Ballkanit nuk është përcaktuar ndonjëherë skatësisht, por sipas një teorie mbizotëruese, ata mendohen të jenë popullsi me prejardhje ilire të cilat flasin një gjuhë latine. Ka edhe teori të tjera, por që të gjitha pajtohen në një pikë - vllehët kanë jetuar në këto troje ndoshta që prej dymijë vjetësh. Vllehët mund të gjenden praktikisht në të gjithë shtetet e Ballkanit dhe fatkeqsisht, nga të gjitha popullsitë e gadishullit janë trajtuar si qytetarë të dorës së dytë, ose mënjanuar si “të huaj” – vetë fjala “vlleh” vjen nga gjermanishtja e vjetër – walha – i huaj. Në trojet tona, i vetmi ndryshim i kësaj popullsie nga të tjerët është që ata flasin edhe një gjuhë tjetër veç shqipes, një gjuhë latine. Janë po aq të vjetër, po aq autoktonë sa ç’pretendojnë të jenë një pjesë e popullsisë rreth tyre, madje shumë më të vjetër, shumë më autoktonë se shumë të tjerë. E, megjithatë, ende sot segmente të të ashtuquajturve “shqiptarë të kulluar” nuk i pranojnë vllehët si pjesë të kombit të vet, përdorin ndaj tyre terma përbuzës (çobanë, llaci-faci, çopen, etj.) dhe ngrysin vetullat kur flitet për ta.

Diskriminimi që vihet re ndaj vllehëve çohet në ekstrem në qëndrimin ndaj egjiptianëve të Shqipërisë (Ashkalijtë në Kosovë, magjypt në veri, ose jevgjit në pjesën më të madhe të territorit të RS), të cilët jo vetëm që nuk janë integruar, por edhe përbuzen dhe keqtrajtohen si “racë më e ulët”. Po shkruaj termin “egjiptianë” pasi fjalët jevg dhe magjyp kanë marrë në gjuhën shqipe një nënkuptim aq të poshtër, aq të neveritshëm, aq racist, sa të vjen turp t’i përdorësh. Vetë ngarkesa nënkuptimore e këtyre fjalëve flet qartë për shkallën e racizmit.

Gjurmët e hershme të egjiptianëve në gadishullin e Ballkanit mund të gjinden që në shkrimet e grekëve të lashtë. Ndoshta prejardhja e atyre që jetojnë mes nesh mund të mos jetë edhe aq e lashtë, por kjo nuk do të thotë asgjë. Edhe dyqind apo njëqind vjet të kenë kaluar që nga ardhja e tyre, trajtimi që iu është bërë është i padurueshëm.

Këta njerëz, që janë krejtësisht shqiptarë - jetojnë në Shqipëri, kanë pasaporta shqiptare, kryejnë shërbimin ushtarak, flasin shqip, e duan vendin e tyre– nuk kanë pasur asnjëherë të drejtat që kanë pasur të tjerët përreth. Dhe kjo ndoshta vetëm për shkak të ngjyrës së lëkurës. Egjiptianët e Shqipërisë janë përgjithësisht popullsi qytetëse, të cilët kanë qënë të detyruar të jetojnë në getot e tyre, në lagje të veçanta dhe të kryejnë punë të dorës së dytë - shërbyes në familjet e “bardha”, teneqepunues, tregëtarë të vegjël, pastrues (rrugësh, institucionesh, banjash publike), ahengxhinj, instrumentistë, etj. Edhe kur për arsye zhvillimi urban i kanë lëvizur nga getot, atyre iu jepeshin katet përdhese të ndërtesave, ndërkohë që “shtresa e lartë“, “popullsia e zgjedhur”, “superiorët e bardhë” kapnin katet e sipërme.

Me qindra vjet jetesë mes nesh për ta s’kanë qënë kurrë bashkëjetesë. Martesat e racës “superiore” shqiptare me shqiptaro-egjiptianët inferiorë janë parë gjithmonë si skandale  të padëgjuara, ndërkohë që “të bardhët e pasur” nuk kanë munguar të flirtojnë me gratë apo burrat zeshkanë. Dyert e shkollave shqiptare kanë qënë kryesisht të ngushta për të pranuar njerëzit me ngjyrë, ndërkohë që edhe në shumë zanate ata nuk arrinin të qaseshin. Ky lloj qëndrimi ndaj pjesës me ngjyrë errët të popullsisë shqiptare ka qënë mbështetur heshturazi ose haptazi nga të gjitha qeveritë shqiptare, që prej krijimit të shtetit e deri më sot.

Unë nuk e di saktësisht se ç’përqindje të popullit shqiptar përbëjnë egjiptianët sot, por di të them se prej tyre nuk kemi pasur ende anëtarë parlamenti, anëtarë qeverie, kryetarë bashkie, njerëz të zgjedhur apo të caktuar në poste të rëndësishëm. Ndaj tyre ka pasur vetëm nënvlerësim dhe përbuzje. Ndoshta është koha që qeveria shqiptare, Kryeministri, Presidenti, Parlamenti, t’iu kërkojë publikisht falje në emër të pjesës tjetër të popullit, këtyre njerëzve, këtyre nënave, etërëve, fëmijëve, vajzave e djemve që jetojnë midis nesh dhe që trajtohen në mënyrën më të papranueshme për çdo normë të moralit njerëzor. Jo vetëm kaq, por shteti shqiptar do të bënte mirë të organizonte programe  të veçantë për shkollimin e tyre, për t’iu dhënë mundësi të fitojnë kohën e humbur.

Pa arritur të korrigjojmë sjelljen tonë ndaj atyre që jemi mësuar nga ca standarte të pakuptimtë shoqërorë t’i shohim si inferiorë, ne nuk kemi përse të presim dhe të kërkojmë të na trajtojnë të tjerët si të barabartë. Shumë shqiptarë e kanë ndjerë drejtpërdrejt në lëkurë dhe janë indinjuar nga racizmi i një pjese të popullsisë greke, italiane, apo europiano-perëndimore ndaj tyre, veçanërisht në vitet 1990të. Shumë nga ne jemi hedhur përpjetë dhe kemi protestuar. Ironikisht, jo rrallëherë dëgjon shprehje të tilla si: “Na kanë trajtuar si jevgjit!” – a thua se trajtimi që iu bëjmë ne egjiptianëve është më i justifikuar se sa trajtimi që na bëjnë italianët apo grekët ne.

Ne jemi popull racist jo sepse jemi popull i keq, por sepse në këtë drejtim kemi trashëguar një kulturë të keqe. Kultura jonë kombëtare kundrejt racizmit ka qënë historikisht dhe mbetet edhe sot e kësaj dite e pamoralshme, e gabuar. Paragjykimet tona racore, dallimet që mundohemi të bëjmë ndaj njerëzve që janë të ndryshëm nga ne janë të të papranueshme. Këto paragjykime dhe dallime na janë ngulitur në kokë nga familja, nga shoqëria, nga media, nga çdo qelizë e jetës, prandaj është e vështirë t’i shkulim. Kërkohet një përpjekje e gjerë, në shkallë kombëtare, për t’i hequr qafe ato. Kërkohet një program i tërë, shtetëror dhe i shoqërisë qytetare, për t’u çliruar nga mendësi të tilla mesjetare. Por asgjë nuk mund të realizohet pa kryer hapin e parë - pa e analizuar, identifikuar, dhe pranuar problemin. Dhe problemi është se ne jemi racistë. Kjo është diçka e keqe, jashtëzakonisht e keqe për të cilën duhet të na vijë turp.

Porositë e Katovicës

Zbardhet letra që Sekretari i Parë i KQ të Bashkimit Sovietik, Mikail Gorbaçov  i ka drejtuar Sekretarit të Parë të KQ të PPSH-së Ramiz Alia.*

Shtator 1989

I dashur tavarish Ramiz,

Po ju dërgoj këtë letër dhe materialin përcjellës, megjithëse Partia Komuniste e Bashkimit Sovietik dhe Partia e Punës së Shqipërisë nuk kanë marrëdhënie. Kjo nuk na pengon ne, komunistët rusë, që të ruajmë respekt, nderim dhe dashuri të veçantë për komunistët shqiptarë dhe të shqetësohemi seriozisht për fatin e tyre. Në fakt, e ardhmja e komunistëve shqiptarë është preokupimi kryesor për ne në këto ditë kur komunizmit në përgjithësi duket se po i vjen fundi dhe kur unë, personalisht, po ndikoj më tepër se kushdo për shpejtimin e këtij fundi.

Megjithëse ju nuk pranoni të vini në mbledhjet tona (pavarësisht nga lutjet e vazhdueshme), ne e ndjejmë për detyrë t’iu njoftojmë, pasi e kemi të qartë që ju jeni fanar ndriçues i komunizmit staliniano-enverist në Europë dhe në Botë, ideale për të cilat, siç dihet, unë s’kam pikë konsiderate.

Prandaj, më lejoni t’iu informoj për marrëveshjen e Katovicës, Poloni, ku ne, udhëheqësit e vendeve komuniste diskutuam në fshehtësinë më të madhe dhe vendosëm për të ardhmen e secilit vend.

Kuptohet, qëllimi i këtij plani është që të lemë në pushtet komunistët. Për këtë, vendosëm pranimin e sistemit shumëpartiak në të gjithë vendet ish-komuniste, me kusht që ne t’i organizojme vetë partitë e ndryshme duke vënë njerëz të caktuar në krye të tyre. Këta njerëz s’ka nevojë të jemi ne. S’ka nevojë të jenë as fëmijët apo farefisi yne. Po cilët do të jenë ata? Këtë do ta shpjegojmë më poshtë.

Duhet sqaruar që në fillim se ne bëmë disa përjashtime nga përpjekjet tona. Për shembull, menduam ta të mos e çajmë fare kokën për Gjermaninë Lindore, pasi nuk kemi ndonjë dashuri të veçantë për komunistët gjermanë dhe s’kemi përse i ndihmojmë ata të rrijnë në pushtet. Megjithëse gjermanolindorët kanë qënë shumë afër Moskës, ne duam më shumë komunistët shqiptarë dhe element të caktuar në Partinë tuaj. Po kështu, nuk kemi ndonjë dashuri të veçantë as për komunistët polakë, çekosllovakë, dhe hungarezë. Vullnetarisht kemi hequr dorë edhe nga ndihma për komunistët e vendeve Balltike, pavarësisht se këto vende janë ende pjesë e BS dhe shumë anëtarë partie atje janë rusë etnikë. Të gjithë  këta do t’i lëmë në dorë të borgjezisë europiane, SHBA-ve dhe imperializmit në përgjithësi. Ndërsa komunistët Jugosllavë i kemi bezdi, prandaj kemi vendosur t’i vemë në sherr me njëri-tjetrin, që të vriten e të sakatohen, dhe që pastaj nga Jugosllavia të dalin gjashtë-shtatë shtete me të cilat nuk kemi vendosur ende çdo të bëhet.  Sa për Rumaninë, vendosëm të dënojmë me vdekje Çausheskun dhe të shoqen, dhe të ndihmojmë komunistët Romunë që nuk janë në pushtet tani.

Të gjitha këto masa i morëm megjithëse shkojnë në kundërshtim të drejtpërdrejtë me interesat gjeopolitike të Rusisë dhe Bashkimit Sovietik. Por për ne, hë për hë, kanë më shumë rëndësi disa komunistë ose elementë të caktuar me prirje të veçanta, të cilët kemi vendosur t’i bëjmë trashëgimtarë të pushteteve në Rusi, Ukrainë, Bullgari, Rumani, Moldova, Azerbajxhan, Armeni, Turkmenistan, Kazakistan dhe, veçanërisht, në Shqipëri. Ekspozenë e mëposhtme po e përqëndroj te Shqipëria, pasi kjo lidhet drejtpërdrejt me ju. Dua t’iu siguroj se mbledhja e fshehtë e Katovicës, nga gjashtë ditë punimesh, katër ia kushtoi Shqipërisë dhe atyre shqiptarëve që do të trashëgojnë pushtetin aty.

Ja çfarë vendosëm:

Shokët shqiptarë, për të ruajtur pushtetin duhet të pranojnë respektimin e të drejtave të njeriut dhe pluralizmin politik. Ne e dimë se sa e vështirë është të pranoni respektimin e të drejtave të njeriut, pasi kjo bije kryekëput në kundërshtim me idetë bazë të marksizëm-leninizmit dhe me të gjithë instiktet tuaja, por jemi të bindur që ju do të gjeni forca ta pranoni këtë formalisht, ndërkohë që realisht do të vazhdoni të mos i respektoni ato.

Pika më e nxehtë është pluralizmi politik. Ne ju udhëzojmë që të jeni të fundit në Europë që ta pranoni pluralizmin politik. Kjo do t’iu japë përparësi të mëdha. Gjithashtu, ju udhëzojmë t’i organizoni vetë partitë politike, të ndara në dy kampe të mëdha – të majtë dhe të djathtë. Këtu duhet të luani me kujdes. Në partitë e majta duhet të fusni elementë anti-komunistë (për shembull, ish-ministra të brendshëm, ish-bij komunistësh, mbështetës të flaktë të Enver Hoxhës, etj). Në krye të tyre mund të zgjidhni ndonjë anti-komunist të thekur nga Fakulteti i Ekonomisë, apo Shkolla e Partisë Vladimir Iliç Lenin. Duhet një njeri inteligjent që të ketë qef të prishë para, që luan kumar, dhe që s’ka skrupuj, Për shembull Fatos Nano, për të cilin pjesmarrësit e mbledhje së Katovicës kanë adhurim të veçantë. Ky do të jetë i përkohshëm/i përhershëm, pasi do të luajë vetëm një rol kalimtar në shndërrimin e partisë tuaj nga Parti e Punës së Shqipërisë, në Parti Socialist të Shqipërisë, por edhe do të aktivizohet më vonë duke u rikthyer në pushtet. Nano dhe gjithë të tjerët do të zëvendësohen përfundimisht me njeriun për të cilin ne jemi vërtet të shqetësuar dhe për të cilin kemi vendosur që ta trashëgojë realisht pushtetin dhe pasurinë  në Shqipëri.

Rreth Partisë kryesore të Majtë, do të krijoni parti të tjera të majta satelite, në krye të të cilave mund të jenë ish-Ministra Kulture, apo eksponentë të tjerë anti-komunistë të Partisë tuaj. Partitë e majta do të jenë anti-komuniste.

Nga ana tjetër, partitë e djathta do të jenë pro-komuniste. Për këtë do të duhet të dërgoni një numër të pakufizuar agjentësh të fshehur në këto parti. Në krye të partisë më të madhe të djathtë, të cilën mendoj ta quani Partia Demokratike kemi menduar të jetë mjeku dhe kryeagjenti komunist rus, kardiologu Sali Berisha. Pjesmarrësit e Katovicës janë shumë të impresionuar nga mundësitë dhe ambiciet e tij politike dhe shumë të shqetësuar që ai të arrijë të trashëgojë një pjesë të pushtetit në Shqipëri. Krahas tij në atë parti mund të fusni arkitektë, ish-të burgosur politikë, mjekë me shumicë, matematicienë dhe pedagogë nga fakultetet e tjera. Por duhet që të gjithë të jenë komunistë të vendosur.

Pra, pamja do të jetë kjo – nga njëra anë partitë komuniste/antikomuniste dhe nga ana tjetër partitë antikomuniste/komuniste. Në krye të këtyre partive do të jenë gjithmonë njerëzit tanë.

Po me ju, njerëzit që sot për sot keni pushtetin në Shqipëri, me anëtarët e byrosë politike, me shoqen Nexhmie Hoxha dhe familjen e tyre, me ju personalisht, çdo të bëhet? Juve kemi vendosur t’iu sakrifikojmë pjesërisht. Nuk do t’iu lemë në duart e turmave, që t’iu shqyejnë fare, por do t’iu mbrojmë. Ju mund të hani nga një ose dy vjet burg secili, por kjo është lule po ta krahasosh me krimet që keni kryer gjatë dyzetepesë vjetëve në pushtet.

A do ta pranoni ju një zgjidhje të tillë? Natyrisht që do ta pranoni, pasi iu sugjerohet nga Bashkimi Sovietik, që ju keni që në 1960tën që e dëgjoni me vëmendje, sidomos kur iu thotë që të lini pushtetin. Gjithashtu, ne e dijmë shpirtin tuaj vetmohues. Kur të merrni vesh se në interes të kujt do të organizohet e gjithë kjo, do të hidheni përpjetë dhe do t’i thoni të gjithë burgut “Hapu!”

Ja si do veproni. Hapi i parë do të jetë organizimi i hyrjes në ambasada të disa mijëra njerëzve. Me këtë, do të largoni nga Shqipëria elementët më të rrezikshëm. Në krye të tyre do të vini Syçin e Kinostudios.

Pas kësaj, do të organizoni lëvizjen studentore. Gjeni dikë nga krahina e Doktorit që ta vini në krye të saj. Ti, shoku Ramiz, do të bësh një mbledhje me përfaqësuesit e studentëve dhe pastaj do të pranosh pluralizmin. Këtu fillon loja, pasi do futësh në veprim Berishën, që të dalë në krye të studentëve. Ndërkohë, do fillosh të ngresh Nanon që të dalë në krye të PPSH-së. Me të dalë në skenë partitë kryesore, vazhdo me ato anësore. Organizoni sa më shumë parti që të jetë e mundur.

Filloni të lironi pak e nga pak nga burgu të dënuarit politikë. Fillimisht ata do të shkojnë me partinë e antikomuniste/komuniste, ndërsa më vonë do kalojnë me partinë komuniste/antikomuniste. Kuptoni?

Nanon, pasi ta ketë kthyer Partinë e Punës në Parti Socialiste do ta sillni për nja një vit në pushtet. Lereni të vjedhë ca nga ndihmat, pastaj, hiqeni, dhe vini Berishën. Këtij do t’i mbushni mendjen që ta fusë Nanon në burg. Bindeni që t’iu rrasë edhe ju nga pak në burg.

Berishën lereni nja pesë vjet në pushtet, pastaj rrëzoheni. Rrrëzimin do t’ia bëni në mënyrë sa më spektakolare, mundësisht me fishekziare ose me të shtëna kallashnikovësh në ajër. Zhurma duhet të jetë sa më e madhe, pasi këtu fillon përgatitja e ardhjes së Mesias, të dërguarit të Kominternit, në pushtet. Ardhja Mesias do të jetë graduale, e natyrshme. Në fillim do të zëvendësoni Berishën me ndonjë njeri të panjohur nga Gjirokastra. Pastaj ktheni në pushtet Nanon, të cilin do ta keni nxjerrë nga burgu gjatë kohës së fishekziarëve.

Nano di vetë si të veprojë. Do t’ua sjellë njerëzve në majë të hundës, duke hedhur para nëpër kazino, duke  ndërruar gratë, duke bredhur sa andej këndej dhe duke mos bërë asnjë kokërr pune. Ndërkohë, Mesia do të fillojë të grumbullojë gjithmonë e më shumë pushtet.

Tani erdhi koha t’iu zbulojmë kush do të jetë Mesia e komunizmit kapitalist. Mbledhja e Katovicës është e mendimit që, për Shqipërinë ky njeri të jetë Ilir Meta (me të shoqen). Të gjitha lëvizjet do të bëhen në mënyrë që të përfitojë sa më shumë pushtet dhe para Ilir Meta. Në fakt, ky është edhe thelbi i Katovicës – lënia trashëgim e pushtetit komunist Ilir Metës.

Ilir Metës i duhen nja dy vjet si kryeministër, sa t’iu mbushë mendjen njerëzve që mund ta bëjë atë punë dhe sa të krijojë mbështetje. T’i jepet ndihmë e pakursyer këtij komunisti internacionalist të talentuar i cili, më mirë se kushdo do të dijë t’i nxjerrë bojën të ashtuquajturës demokraci perëndimore. Pas Ilir Metës, vini Majkon nja dy vjet të tjerë dhe pastaj sillni përsëri Nanon. Ky do ta bëjë aq baltë, saqë do të hapë dy shtigje të rëndësishme: nostalgjinë e njerëzve për Berishën, dhe përçarjen brenda Partisë Socialiste.

Kështu do të krijohet mundësia që PS të ndahet në dysh dhe në krahun e vogël të saj të dalë Ilir Meta, tashmë i fuqizuar ekonomikisht si milioner dhe bos. Në krahun tjetër do të vihet dikush që duket sikur s’ka asnjë lidhej me Partinë Socialiste dhe me politikën, Edi Rama. Po, po, Edi Rama, basketbollisti, piktori, ai djali i gjatë. Mos u çudisni, Katovica ka shumë konsideratë për të.

Berishën lëreni nja tetë vjet në pushtet, por jo në pushtet të pakufizuar. Lëreni në pushtet të kushtëzuar. Të kushtëzuar nga aleanca me Ilir Metën. Ky do të dijë ta kthejë administratën në korrupsion të kulluar dhe ta vërë në shërbim të tij. Korrupsioni do t’i rrisë atij pushtetin dhe paranë dhe, nga ana tjetër, do t’i nxjerrë bojën sistemit demokratik, duke i bërë njerëzit që ta shohin me nostalgji komunizmin. Më vonë Metën do ta ndani nga Berisha dhe do t’ia bashkoni Ramës. Në këtë mënyrë, Berisha do të humbasë zgjedhjet, por do të krijohet situata ideale, të cilën e kemi planifikuar me aq hollësi ne në Katovicë. Do të krijohet gjendja kur asnjë nga partitë e mëdha, as partia komuniste/antikomuniste dhe as partia antikomuniste/komuniste nuk do të jenë në gjendje të krijojnë qeveri pa përkrahjen e Ilir Metës – Mesias së Marksizëm Leninizmit në Shqipëri. Vetëm ky do të jetë në gjendje t’ua zvjerrdhë demokracinë shqiptarëve dhe t’i bëjë ata të qajnë për Enver Hoxhën. Natyrisht, do të kenë kaluar njëzeteca vjet; ca nga ju do të kenë vdekur; por kujtimi i shokut Enver, që ne Rusët e duam aq shumë, do të bëhet gjithmonë e më i dashur.  

Shkurt, për Katovicën ka rëndësi jetike që në Shqipëri të mbretërojë Mesia Ilir Meta.

Ne kemi besim se shokët shqiptarë, Byroja Politike e Partisë së Punës së Shqipërisë, Ju personalisht shoku Ramiz dhe vetë Shoqja Nexhmije do ta përqafoni planin tonë dhe do të dini se si të veproni për t’ia trashëguar pushtetin në Shqipëri Ilir Metës. Ju urojmë punë të mbarë dhe suksese.

Rroftë Internacionalizmi Proletar! Lavdi Marksizëm Leninizmit fitimtar! Rroftë Partia e Punës e Shqipërisë! I përjetshëm qoftë kujtimi i shokut Enver Hoxha! Poshtë imperializmi Amerikan dhe social imperializmi Sovietik! Uuups! Rroftë shoku Ilir Meta! Rroftë shoqja Monika Kryemadhi! Rroftë Zamir Mane! 

Shënim: Origjinali në rusisht i kësaj letre gjendet në arkivin personal të zotit Mikail Gorbaçov

. Me kërkesën e një grupi të interesuarish, ai pati mirësinë të na e nisë me email.

Arben Kallamata

Arti i Rilindjes Italiane

Arti i Italisë (ose shkurt Arti) mori një hov të paparë zhvillimi pas viteve 1400, në periudhën e Rilindjes. Padyshim, kryeqendra e Rilindjes së Artit është Firence dhe shtysa kryesore e kësaj lëvizje është familja Mediçi. Këto janë disa shënime për këndvështrimin tim mbi artin e Rilindjes mbështetur edhe në përshtypjet e udhëtimit në Itali (Korrik-Gusht 2013).

Cimabue_Maestà, 1280-1285, Uffizi Gallery, Florence

Arti mesjetar (pas-romak) si çdo veprimtari tjetër intelektuale ishte pronë e Kishës Katolike. Vetëm Kisha kishte në dorë aq kapital sa të financonte krijimin e artit dhe kishte interes qe ta zhvillonte atë. Pikturat e kohës ishin të gjitha ilustrime të temave fetare. Brenda çdo pikture jepej zhvillimi i një episodi biblik. Kjo ishte mënyra se si Kisha dhe priftërinjtë e shkolluar komunikonin me njerëzit e thjeshtë, analfabetë. Pikturat ishin filmat e kohës që propagandonin Biblën.

Ato ishin të gjitha dy-dimensionale, siç e tregon edhe Maesta e Benvenuto di Giuseppe’s.

Giotto "Lamentation"

I pari artist që krijoji piktura tre-dimensionale ishte Giotto, një ndër pararendësit e piktorëve të mëdhenj të Rilindjes. Pikturat e kësaj periudhe krijoheshin mbi fletë të holla ari, të cilat nxirreshin

nga monedha ari të rrahura me çekan. Në këtë vështrim, pikturat duhet të kenë qënë jashtëzakonisht të shtrenjta për t’u prodhuar.

Ndoshta jo të gjitha, por pjesa më e madhe e zhvillimeve të artit të

Palazzio Vecchio e familjes Mediçi

Cosimo di Giovani De Medici

Rilindjes filluan në Firence. Kjo për arsyen e se aty zotëronte familja Mediçi, ndoshta familja më e rëndësishme e botës për një periudhë katër-pesë shekullore. Mediçit ishin të fuqishëm dhe me ndikim të gjithanshëm. Ata zhvilluan sistemin e parë bankar modern. Duke pasur një pasuri të pallogaritshme, Mediçit ishin ndoshta të vetmit rivalë të Kishës Katolike në grumbullimin e kapitalit. Padyshim, njeriu më i rëndësishëm për mbështetjen financiare të artit të rilindjes është Cosimo di Giovani De Medici (1389 – 1464). Ai ishte i pari që e përdori një pjesë të pasurisë së tij të madhe për artin dhe artistët në mënyrë të pavarur nga Kisha apo nga Mbretërit, traditë që u ndoq më vonë nga shumica e pasardhësve të tij.

Lindja e Venusit e Botticellt e merr temën nga mitologjia Romake

Pavarësia financiare e krijuar nga familja Mediçi për artin pati efekt të trefishtë - se pari, nxiti më shumë artistë që t’i përvishen seriozisht këtij profesioni; së dyti, e shkëputi gradualisht artin nga kufizimi tematik i Kishës – artistët filluan ta hidhnin vështrimin te mitologjitë para-kristiane dhe, veçanërisht, te njeriu, si subjekte të veprave të tyre; së treti, duke shmangur peshën e censurës, krijoji hapësira të paimagjinueshme perceptimi artistik. Krerët e familjes Mediçi i dhanë udhë të lirë diskutimit etik. Mendimi i artistëve të mëdhenj të kohës filloi të bëhej gjithmonë e më vendimtar për formën dhe përmbajtjen e krijimeve.

Dëshmi e padiskutueshme e këtij zhvillimi është pasuria e paparë artistike që gjendet edhe sot në një rreze të vogël rreth shtëpisë së familjes Mediçi (Palazzo Vecchio në Firence) – në Galleria Degli Uffizi, në Piazza della Signoria.

Përpara statujës së Leonardos, Milano

Ky zhvillim solli edhe dy gjigandët e Rilindjes – Leonardo dhe Mikelanxhelon, që, natyrisht, kanë pasur rivalitet me njeri-tjetrin. Lindur njëzetetre vjet më parë se rivali i tij artistik, Leonardo Da Vinçi konsiderohet si kuintesenca e Rilindjes Europiane. Një gjeni shumëplanësh, ai hapi shtigje të pashkelura në shkencë, inxhinjeri, arkitekturë, art. Leonardo kishte etjen, inteligjencën, diturinë dhe mendjehapësinë për të eksploruar çdo aspekt të natyrës.

Leonardo dhe njohja nga afër me veprën e tij ishte për mua një nga shtysat e udhëtimit në Itali, veçanërisht në Firence dhe Milano. Përpos njohjes nëpërmet leximeve, albumeve dhe internetit, kisha parë ekspozitën “Gjeniu Da Vinçi” si dhe “Mona Lizën” në Luvër. Tani mezi prisja të shihja “Darkën e Fundit” dhe vepra të tjera.

Leonardo Da Vinci - Annunciazione

Në Galerinë Uffici shoqëruesi ishte një djalë i ri adhurues i Leonardos. Ai na ndali pranë një kryevepre, “Annunciazione” dhe na shpjegoi se si, e parë nga përballë dy muret paralele prapa Marisë të krijonin përshtypjen sikur Leonardo nuk e njihte mirë perspektivën. Por nëse piktura vihej në një qoshe lart, majtas, atëherë gjithçka ishte e përsosur. Dhe ashtu qe vërtet. Këndi i vështrimit ndryshonte gjithçka dhe vërtetonte edhe njëherë gjenialitetin e Leonardos.

Leonardo Da Vinci - Darka e Fundit

Pasi sheh “Mona Lisën”, “Darkën e Fundit”, “Annunciazione”  

dhe vepra të tjera të Leonardos bindesh për forcën e madhe të artit të tij. Megjithatë, bindja që të përcjell Leonardo është bindje logjike, intelektuale.

Mikelanxhelo - Davidi, Galleria Dell' Accademia, Firence

Ndryshe ndodh me Mikelanxhelon që për mua përbën befasinë më të madhe të këtij udhëtimi. Nuk e kisha imagjinuar se një pikturë apo një skulpturë mund të të ndikonte aq fort emocionalisht. Pak njerëz në botë mund të mos e kenë parë imazhin e “Davidit”. Vetëm në Firence ai ndodhet në tre kopje me përmasa origjinale – një kopje bronzi në Piazzale Michelangelo, një kopje në Piazza della Signoria, dhe natyrisht origjinali, në Galleria Accademia. Ti sheh kopjet dhe mrekullohesh. Por kur hyn në sallë dhe shikon origjinalin, ke një ndjenjë të papërshkrueshme. Ke ndjesinë që ndodhesh përpara diçkaje të jashtëzakonshme, të përkryer, të paarritshme.

Në dallim nga Leonardo, që studionte gjithçka përreth tij, Mikelanxhelo e përqëndroi gjeniun e tij te njeriu, te natyra njerëzore. Dhe rezultati është i dukshëm. Davidi është përsosmëria e shprehjes artistike të njeriut; një statujë mbi pesë metra përmasat e të cilës ti nuk i vë re, pasi ke përshtypjen se ajo bukuri aty po lëviz dhe është pjesë organike e masës së njerëzve që ka ardhur për ta parë. Michelangelo ka arritur të kthejë mermerin e ftohtë në një qenie të gjallë njerëzore – në një qenie të përsosur njerëzore.   

Mahnitja ime e dytë me Mikelanxhelon ishte në Vatikan – por jo me Qelën Sistine. Ndoshta për shkak të njerëzve të shumtë përreth, tensionit që krijonin policët që vërtiteshin si të ndërkryer dhe një zë nervoz dhe i ashpër që kërkonte me ngulm qetësi dhe mosshkrepje aparatesh fotografikë, unë nuk arrita ta shijoj si duhet atë kryevepër që zbukuron tavanin e Qelës. Detajet e saj i kam pare shpesh në albume dhe në Internet, përmbajtjen e saj e njoh. Por nuk mund të them se e kam përjetuar emocionalisht si vepër arti.  

Ajo që më la përsëri pa frymë ishte një tjetër skulpturë tjetër kryevepër e Mikelanxhelos, “Pieta”.

Mikelanxhelo - Pieta, Bazilika e Shën Pjetrit, Vatikan

Diku në krahun e djathtë në hyrje të Bazilikës së Shën Pjetrit, Pieta nuk tërhiqte edhe aq shumë vizitorë – të paktën jo aq sa duhej të tërhiqte për vlerat e saj. Te unë ajo pati të njëjtin efekt si edhe Davidi.

Ndërkohë që Davidi e merr temën nga mitologjia e Testamentit të Vjetër, Pieta i drejtohet mitologjisë së Testamentit të Ri. Skulptura pasqyron çastin kur Maria mban në prehër trupin pa jetë të Krishtit, shpirti i të cilit ka fluturuar në qiell për t’u bashkuar me të atin, ose me vetveten – Zotin. Skulptura e Mikelanxhelos është një kryevepër në çdo milimetër të saj. Ajo që të bije në sy është kontrasti midis trupit pa jetë të Krishtit, dhe shprehjes emocionale të Maries. Nëse Davidi përfaqëson jetën njerëzore dhe të mahnit me gjallërinë e tij, trupi i pajetë i Krishtit të mahnit me mungesën e jetës. Ndërkohë, figura e gjallë në atë skulpturë, Maria, nuk kontraston aspak me lëvizje energjike, apo me emocione të forta. Ajo kontraston me një shprehje dëshpërimi të lehtë, nënshtrimi ndaj fatit, keqardhje, hutimi. Nëse dikush ka lindur një fëmijë që mendon se është fëmija e zotit, nëse e ka rritur dhe adhuruar gjithë jetën atë fëmijë si fëmijën e zotit, dhe nëse vjen një ditë që shpirti i kësaj fëmije do t’i kthehet zotit dhe nënës do t’i mbetet në dorë vetëm trupi pa jetë i tij, atëherë pikërisht kjo do të ishte shprehja e nënës. Te “Pieta” Mikelanxhelo është gjenial në konceptim dhe në realizim. Konceptimi është jashtëzakonisht i guximshëm, revolucionar, ndërsa realizimi i përsosur, i paarritshëm.