Arti i Rilindjes Italiane

Arti i Italisë (ose shkurt Arti) mori një hov të paparë zhvillimi pas viteve 1400, në periudhën e Rilindjes. Padyshim, kryeqendra e Rilindjes së Artit është Firence dhe shtysa kryesore e kësaj lëvizje është familja Mediçi. Këto janë disa shënime për këndvështrimin tim mbi artin e Rilindjes mbështetur edhe në përshtypjet e udhëtimit në Itali (Korrik-Gusht 2013).

Cimabue_Maestà, 1280-1285, Uffizi Gallery, Florence

Arti mesjetar (pas-romak) si çdo veprimtari tjetër intelektuale ishte pronë e Kishës Katolike. Vetëm Kisha kishte në dorë aq kapital sa të financonte krijimin e artit dhe kishte interes qe ta zhvillonte atë. Pikturat e kohës ishin të gjitha ilustrime të temave fetare. Brenda çdo pikture jepej zhvillimi i një episodi biblik. Kjo ishte mënyra se si Kisha dhe priftërinjtë e shkolluar komunikonin me njerëzit e thjeshtë, analfabetë. Pikturat ishin filmat e kohës që propagandonin Biblën.

Ato ishin të gjitha dy-dimensionale, siç e tregon edhe Maesta e Benvenuto di Giuseppe’s.

Giotto "Lamentation"

I pari artist që krijoji piktura tre-dimensionale ishte Giotto, një ndër pararendësit e piktorëve të mëdhenj të Rilindjes. Pikturat e kësaj periudhe krijoheshin mbi fletë të holla ari, të cilat nxirreshin

nga monedha ari të rrahura me çekan. Në këtë vështrim, pikturat duhet të kenë qënë jashtëzakonisht të shtrenjta për t’u prodhuar.

Ndoshta jo të gjitha, por pjesa më e madhe e zhvillimeve të artit të

Palazzio Vecchio e familjes Mediçi

Cosimo di Giovani De Medici

Rilindjes filluan në Firence. Kjo për arsyen e se aty zotëronte familja Mediçi, ndoshta familja më e rëndësishme e botës për një periudhë katër-pesë shekullore. Mediçit ishin të fuqishëm dhe me ndikim të gjithanshëm. Ata zhvilluan sistemin e parë bankar modern. Duke pasur një pasuri të pallogaritshme, Mediçit ishin ndoshta të vetmit rivalë të Kishës Katolike në grumbullimin e kapitalit. Padyshim, njeriu më i rëndësishëm për mbështetjen financiare të artit të rilindjes është Cosimo di Giovani De Medici (1389 – 1464). Ai ishte i pari që e përdori një pjesë të pasurisë së tij të madhe për artin dhe artistët në mënyrë të pavarur nga Kisha apo nga Mbretërit, traditë që u ndoq më vonë nga shumica e pasardhësve të tij.

Lindja e Venusit e Botticellt e merr temën nga mitologjia Romake

Pavarësia financiare e krijuar nga familja Mediçi për artin pati efekt të trefishtë - se pari, nxiti më shumë artistë që t’i përvishen seriozisht këtij profesioni; së dyti, e shkëputi gradualisht artin nga kufizimi tematik i Kishës – artistët filluan ta hidhnin vështrimin te mitologjitë para-kristiane dhe, veçanërisht, te njeriu, si subjekte të veprave të tyre; së treti, duke shmangur peshën e censurës, krijoji hapësira të paimagjinueshme perceptimi artistik. Krerët e familjes Mediçi i dhanë udhë të lirë diskutimit etik. Mendimi i artistëve të mëdhenj të kohës filloi të bëhej gjithmonë e më vendimtar për formën dhe përmbajtjen e krijimeve.

Dëshmi e padiskutueshme e këtij zhvillimi është pasuria e paparë artistike që gjendet edhe sot në një rreze të vogël rreth shtëpisë së familjes Mediçi (Palazzo Vecchio në Firence) – në Galleria Degli Uffizi, në Piazza della Signoria.

Përpara statujës së Leonardos, Milano

Ky zhvillim solli edhe dy gjigandët e Rilindjes – Leonardo dhe Mikelanxhelon, që, natyrisht, kanë pasur rivalitet me njeri-tjetrin. Lindur njëzetetre vjet më parë se rivali i tij artistik, Leonardo Da Vinçi konsiderohet si kuintesenca e Rilindjes Europiane. Një gjeni shumëplanësh, ai hapi shtigje të pashkelura në shkencë, inxhinjeri, arkitekturë, art. Leonardo kishte etjen, inteligjencën, diturinë dhe mendjehapësinë për të eksploruar çdo aspekt të natyrës.

Leonardo dhe njohja nga afër me veprën e tij ishte për mua një nga shtysat e udhëtimit në Itali, veçanërisht në Firence dhe Milano. Përpos njohjes nëpërmet leximeve, albumeve dhe internetit, kisha parë ekspozitën “Gjeniu Da Vinçi” si dhe “Mona Lizën” në Luvër. Tani mezi prisja të shihja “Darkën e Fundit” dhe vepra të tjera.

Leonardo Da Vinci - Annunciazione

Në Galerinë Uffici shoqëruesi ishte një djalë i ri adhurues i Leonardos. Ai na ndali pranë një kryevepre, “Annunciazione” dhe na shpjegoi se si, e parë nga përballë dy muret paralele prapa Marisë të krijonin përshtypjen sikur Leonardo nuk e njihte mirë perspektivën. Por nëse piktura vihej në një qoshe lart, majtas, atëherë gjithçka ishte e përsosur. Dhe ashtu qe vërtet. Këndi i vështrimit ndryshonte gjithçka dhe vërtetonte edhe njëherë gjenialitetin e Leonardos.

Leonardo Da Vinci - Darka e Fundit

Pasi sheh “Mona Lisën”, “Darkën e Fundit”, “Annunciazione”  

dhe vepra të tjera të Leonardos bindesh për forcën e madhe të artit të tij. Megjithatë, bindja që të përcjell Leonardo është bindje logjike, intelektuale.

Mikelanxhelo - Davidi, Galleria Dell' Accademia, Firence

Ndryshe ndodh me Mikelanxhelon që për mua përbën befasinë më të madhe të këtij udhëtimi. Nuk e kisha imagjinuar se një pikturë apo një skulpturë mund të të ndikonte aq fort emocionalisht. Pak njerëz në botë mund të mos e kenë parë imazhin e “Davidit”. Vetëm në Firence ai ndodhet në tre kopje me përmasa origjinale – një kopje bronzi në Piazzale Michelangelo, një kopje në Piazza della Signoria, dhe natyrisht origjinali, në Galleria Accademia. Ti sheh kopjet dhe mrekullohesh. Por kur hyn në sallë dhe shikon origjinalin, ke një ndjenjë të papërshkrueshme. Ke ndjesinë që ndodhesh përpara diçkaje të jashtëzakonshme, të përkryer, të paarritshme.

Në dallim nga Leonardo, që studionte gjithçka përreth tij, Mikelanxhelo e përqëndroi gjeniun e tij te njeriu, te natyra njerëzore. Dhe rezultati është i dukshëm. Davidi është përsosmëria e shprehjes artistike të njeriut; një statujë mbi pesë metra përmasat e të cilës ti nuk i vë re, pasi ke përshtypjen se ajo bukuri aty po lëviz dhe është pjesë organike e masës së njerëzve që ka ardhur për ta parë. Michelangelo ka arritur të kthejë mermerin e ftohtë në një qenie të gjallë njerëzore – në një qenie të përsosur njerëzore.   

Mahnitja ime e dytë me Mikelanxhelon ishte në Vatikan – por jo me Qelën Sistine. Ndoshta për shkak të njerëzve të shumtë përreth, tensionit që krijonin policët që vërtiteshin si të ndërkryer dhe një zë nervoz dhe i ashpër që kërkonte me ngulm qetësi dhe mosshkrepje aparatesh fotografikë, unë nuk arrita ta shijoj si duhet atë kryevepër që zbukuron tavanin e Qelës. Detajet e saj i kam pare shpesh në albume dhe në Internet, përmbajtjen e saj e njoh. Por nuk mund të them se e kam përjetuar emocionalisht si vepër arti.  

Ajo që më la përsëri pa frymë ishte një tjetër skulpturë tjetër kryevepër e Mikelanxhelos, “Pieta”.

Mikelanxhelo - Pieta, Bazilika e Shën Pjetrit, Vatikan

Diku në krahun e djathtë në hyrje të Bazilikës së Shën Pjetrit, Pieta nuk tërhiqte edhe aq shumë vizitorë – të paktën jo aq sa duhej të tërhiqte për vlerat e saj. Te unë ajo pati të njëjtin efekt si edhe Davidi.

Ndërkohë që Davidi e merr temën nga mitologjia e Testamentit të Vjetër, Pieta i drejtohet mitologjisë së Testamentit të Ri. Skulptura pasqyron çastin kur Maria mban në prehër trupin pa jetë të Krishtit, shpirti i të cilit ka fluturuar në qiell për t’u bashkuar me të atin, ose me vetveten – Zotin. Skulptura e Mikelanxhelos është një kryevepër në çdo milimetër të saj. Ajo që të bije në sy është kontrasti midis trupit pa jetë të Krishtit, dhe shprehjes emocionale të Maries. Nëse Davidi përfaqëson jetën njerëzore dhe të mahnit me gjallërinë e tij, trupi i pajetë i Krishtit të mahnit me mungesën e jetës. Ndërkohë, figura e gjallë në atë skulpturë, Maria, nuk kontraston aspak me lëvizje energjike, apo me emocione të forta. Ajo kontraston me një shprehje dëshpërimi të lehtë, nënshtrimi ndaj fatit, keqardhje, hutimi. Nëse dikush ka lindur një fëmijë që mendon se është fëmija e zotit, nëse e ka rritur dhe adhuruar gjithë jetën atë fëmijë si fëmijën e zotit, dhe nëse vjen një ditë që shpirti i kësaj fëmije do t’i kthehet zotit dhe nënës do t’i mbetet në dorë vetëm trupi pa jetë i tij, atëherë pikërisht kjo do të ishte shprehja e nënës. Te “Pieta” Mikelanxhelo është gjenial në konceptim dhe në realizim. Konceptimi është jashtëzakonisht i guximshëm, revolucionar, ndërsa realizimi i përsosur, i paarritshëm.