Rubrika: Gjakatarë me nam

Arkiduka Franz Ferdinand, i njohur në histori si viktima e atentatit në Sarajevë që shkaktoi fillimin e Luftës së Parë Botërore, në të cilën gjetën vdekjen 9 milionë ushtarë dhe 7 milionë civilë, mbante edhe vetë një record gjakderdhje sa ishte gjallë. Gjatë jetës së tij ai ka vrarë jo pak por 274,899 kafshë.

Arkiduka me taborrin e ndihmësve në gjah

Nga dihet shifra e saktë? Mesa duket, Arkiduka nuk ishte vetëm vrasës i apasionuar kafshësh, por edhe regjistrues i pëpiktë i të gjitha krimeve të tij. Natyrisht, shumica e kafshëve të vrara ishin shpendë gjahu – fazanë, fushnja etj., që ia lëshonin para çiftes taborri i njerëzve që e shoqëronin në gjah, ndërkohë që një numër shërbëtorësh i rimbushnin pa pushim dyfekët. Megjithatë, ai ka vrarë edhe kafshë katërkëmbëshe – rreth 5000 të tilla, duke përfshirë elefantë, kangurë, koala, majmunë, tigra dhe arinj. Makutërisë së tij për të vrarë nuk i kanë shpëtuar as iriqët e ketrat.

Salla e trofeve të Arkidukës në Pallatin Konopiste, Ceki

Këtë katil pa ndjenja shkrimtari austriak Karl Kraus e përshkruan si njeri “që s’merte mundimin të të përshëndeste … që nuk ndjente asnjë lloj detyrimi për të kërkuar diku në thellësitë e asaj zone të paeksploruar për të që vienezët e quajnë zemër.” Ndërsa historian gjerman Michael Freund e cilëson si “njeri me energji të pafrymëzuar, me pamje dhe emocione të errëta, që rezatonte një frymë të çuditshme dhe lëshonte një hije dhune dhe papërgjegjësie … një personalitet krejt i veçantë mes butësisë miqësore që karakterizonte shoqërinë austriake të kohës.”

Ndonëse egërsia e Franz Ferdinandit duket e pashoqe, duket se ai ka pasur edhe konkurentë të tjerë në kënaqësinë për të marrë sa më shumë jetë krijesash të pafajshme. Lordi britanik Ripon mban rekordin e turpshëm me 556813 kafshë të vrara nga viti 1867 në 1923.

Përshtatur nga një shkrim i Paul Ratner në Bigthink.com

Rubrika: Fjalë që s’i kemi në shqip

Domethënë fjalë që s’i kemi ende të shqipëruara. Këtu nuk do të përfshihen fjalë të fjalorit teknik, apo shkencor, si për shembull ‘mouse’ i kompjuterit, të cilat kanë filluar të hyjnë në përdorim të përgjithshëm relativisht vonë në të gjitha gjuhët. Do të përfshihen fjalë që kanë të bëjnë me koncepte që në kulturën tonë i kemi konsideruar të panevojshme  t’i kemi. Do të përfshij edhe ndonje fjalë që ekziston në shqip, po që s’e gjej dot në anglisht. 

Privacy – kjo është fjala më e përshtatshme për ta nisur rubrikën. Në anglisht ka këtë përufizim: gjendja apo të qënurit i pa vëzhguar apo i pa shqetësuar nga njerëzit e tjerë;  gjendja apo të qënurit i pa shqetësuar nga kurreshtja e publikut.

Fjalë në këtë kuptim në shqip nuk ka. Të paktën nuk ka pasur deri në vitet 1990-të, sepse më pas është futur e pandryshuar nga anglishtja si ‘privaci’. Arsyeja përse nuk ka pasur fjalë është e thjeshtë: shoqëria shqiptare nuk të jepte kurrë privaci, as në të kaluarën e largët dhe as në kohën e komunizmit. Njerëzit as që e dinin ç’ishte privacia dhe as që mendonin se kjo ishte e domosdoshme. Natyrisht, përdoreshin fjalë si ‘fshehtësi’, për të nënkuptuar me një konotacion negativ veprime që kryeheshin larg syrit të të tjerëve. Google translate jep varjantin shqip ‘intimitet’, që lidhet më shumë me marrëdhëniet seksuale se sa me të drejtën e njeriut për të qënë i pashqetësuar nga sytë apo veshët kurreshtarë të njerëzve të tjerë, të shoqërisë, apo të shtetit. Veçanërisht në kohë të komunizmit koncepti i ‘privacisë‘ shihej si diçka e padëshirueshme, si një përpjekje për t’i shpëtuar syrit vigjëlent të partisë dhe sigurimit të shtetit, si një tentativeë për të kryer veprime të paligjshme. Privacia ishte gati-gati mëkat.

Kur përdoret fjala ‘privaci’ më shkon mendja te dy-tre kurorë që jetonin në një apartament të vogël. Ose te gatimi në banjë. A mund ta kishte konceptin e privacisë një adoleshent që rritej në një dhomë me dy ose tre vëllezër e motra të tjerë? Apo do ta fitonte më vonë, kur shkonte në universitet dhe jetonte me pesë të tjerë në një dhomë të vogël konvikti.

Sot koncepti dhe fjala privaci kanë hyrë të dyja kallëp në fjalorin e shqipes, pa asnjë përpjekje për t’u përshtatur. Këtu s’ka asgjë të keqe. Urojmë të mos ketë rrethana që t’i shtrembërohet ose t’i përshtatet kuptimi, sepse është një nga ato fjalë për të cilat ka më tepër rëndësi kuptimi se sa forma.

Së fundi, ngaqë s’kemi të barazvlefshëm në shqip të ‘privacy’, nuk mund të kemi as për ‘invasion of privacy’.