Të vështrosh nga lartësitë e Kometës

Arben Kallamata

(Këto shënime janë botuar si parathënie për "Viti i Mbrapshtë" në vellimin e 12 te Veprës se Kadaresë)

Hapni Google Earth dhe, në anën e majtë të ekranit, ku lexon “Fluturo në…” shtoni “Selishtë, Albania”.  Pastaj shtypni butonin “Fillo kërkimin”. Procesi i kërkimit është i mahnitshëm. Në qendër të ekranit çfaqet Toka që rrotullohet, afrohet, zmadhohet me shpejtësi në rritje, derisa, brenda sekondave, e gjeni veten të zhvendosur nga lartësitë e satelitit në një pamjeje thuajse të prekshme e të përqëndruar të një fshati të Dibrës.

Google Earth është krijuar nga kompania amerikane Keyhole, Inc. në vitin 2004. Afro njëzet vjet përpara saj, megjithëse në një medium krejt tjetër, Kadare përdorte të njëjtin efekt për ta futur lexuesin në brendësi të një prej kryeveprave të tij, “Viti i mbrapshtë“. Në hapje të novelës e gjen veten në lartësitë kozmike, diku pranë një komete të akullt që pezullon mbi tokë njëlloj si satelitët e sotëm. Prej aty, Kadare të mbërthen fort dhe të tërheq me vrull drejt fshatit Selishtë. Ky është vetëm fillimi, vetëm goditja e parë. Pasi të jep pak çaste të marrësh frymë, “Viti i Mbrapshtë“ të zhyt në një vorbull marramendëse, në brendësi të një gjendjeje sa fantastike e absurde, aq edhe të vërtetë e të mundshme. Ndërkohë, ti s’ke fare kohë të mendosh se Selishtën, pikënisjen e ngjarjeve, Kadare e ka zhvendosur nga Dibra në Mokërr, emri të cilës s’bën gjë tjetër veçse të përforcon në mënyrë të nënvetëdijshme përshtypjen e një rrotullimi të pafund, të një bluarje të pamëshirshme, të një vorbulle të pandalshme. Si lexues ndjehesh krejtësisht i përpirë nga lëvizja e çrregullt që është realiteti i Shqipërisë në vitin e turbullt pas lindjes së saj si shtet, ose që fare mirë mund të merret si realiteti i Shqipërisë në të gjithë vitet e saj të mbrapshtë, qofshin 1913, 1939, 1944, 1967, 1985, 1991, apo 1997.

“Viti i mbrapshtë“ u botua fillimisht në 1986 si pjesë e vëllimit me tregime e novela “Koha e Shkrimeve”. Në fund të novelës është shënuar data Nëntor 1985. Pavarësisht faktit të padiskutueshëm që “Viti i Mbrapshtë“ është nga ato vepra universale përcaktimi i kohës së krijimit të së cilës as ia ul dhe as ia ngre vlerat, rrethanat në të cilat është shkruar kanë rëndësi për të kuptuar një anë të debatuar të Kadaresë.

Në vitin 1985 Shqipëria nuk ishte shumë larg botës orwelliane të vitit “1984”. Diktatori ishte varrosur në Prill, ndërsa pasardhësit e tij çirreshin e përbetoheshin për “vazhdimësinë“. Ramiz Alia nuk i kishte nisur ende lojrat mashtruese të lëshim-shtrëngimit dhe ping-pongun politik me damën e zezë. Kokat e njerëzve mbaheshin si kurrë ndonjëherë nën goditjen ritmike të propagandës së ditëve të Enverit, javëve të Enverit, muajve të Enverit. Nuk dukej asnjë shenjë se e ardhmja deri në përjetësi s’do t’i takonte Enverit dhe kreu eunuk i vendit, që nuk mori dot guximin qoftë edhe të anashkalonte trashëgiminë kriminale të udhëheqësit të tij shpirtëror, betohej për qiell e për dhe se Enver Hoxha kishte vetëm ditëlindje dhe  nuk do të vdiste kurrë. Me synime krejtësisht të mbrapshta të një strategjie oruelliane, ai përpiqej të mbante lart në jetë të jetëve portretin e Vëllait të Madh dhe të bindte shqiptarët se ai nuk kishte vdekur, nuk mund të vdiste dhe nuk do të vdiste – pra asgjë nuk kishte ndryshuar dhe nuk do të ndryshonte. Ideatorët dhe zbatuesit e këtij plani makabër, Nexhmije Hoxha, Ramiz Alia dhe gjithë aparati i tyre kriminal bënin sytë katër për të shuar që në krijim çdo shenjë se gjërat mund të ndryshonin, çdo ide që mund të lejonte iluzione në mendjet e njerëzve. Në 1985 diktatura komuniste shqiptare ruante ende të pandryshuar vrullin e egërsisë së pashembullt të krijuesit të saj, Enver Hoxhës.   

Në këtë situatë të molepsur njerëzit ende përgjonin dhe i ruheshin përgjimit të njeri-tjetrit. Ende nuk ankoheshe dot se shitoret ishin zbrazur, apo se supa e mencës së ndërmarrjes nuk kishte shije. Ende nuk e ktheje dot radion apo televizionin në një stacion të huaj pa pasur frikë se do të të spiunonte fqinji, ndërsa rradhat për vezë, qumësht e djathë vinin e zgjateshin dita ditës. Letërsia bashkëkohore botërore në Bibliotekën Kombëtare ruhej me çelës në fondin rezervat, kurse ata pak libra që përktheheshin duhet të ishin shkruar përpara fillimit të shekullit të njëzetë. Fjala e shkruar dhe e botuar kontrollohej nga një mekanizëm i tërë partiak, shtetëror e vullnetar, ndërsa dënimet me burgime të rënda për agjitacion e propagandë vazhdonin të praktikoheshin si gjithmonë. Në letërsi dhe arte nuk kishte ndryshuar asgjë. Realizmi Socialist ishte e vetmja rrugë e mundshme dhe e detyrueshme nëqoftëse doje të shkruaje. Kërkesat dhe kriteret e tij përpunoheshin dhe shtrëngoheshin në mënyrë “krijuese” nga një aparat i tërë kritikësh, teoricienësh dhe sahanlëporisish letrarë. Populli ushqehej me parrulla dhe fraza të gatshme, dhe shprehja “liri e fjalës” as që ekzistonte në fjalor.

E bëra gjithë këtë përvijim për të theksuar se sa e rrezikshme, e guximshme dhe delikate ishte në 1985 të shkruaje e botoje diçka që nuk i përshtatej kallëpeve të kohës. Nuk është fjala thjesht për elementë të prekshëm – ta zëmë, paraqitjen me vërtetësi të një personazhi të turpshëm historik si Haxhi Qamili, i cili për shkaqe të çuditshme dhe krejtësisht kundër logjikës së interesave kombëtare shqiptare kishte gëzuar përkrahjen e hapur të Enver Hoxhës, pra ishte zyrtarisht i paprekshëm. Pra nuk është fjala thjesht për guximin e Kadaresë për ta flakur si mbeturinë të panevojshme këtë njollë të historisë së Shqipërisë që paraqitej si e hero popullor nga propaganda zyrtare. Fjala është për atë guximin tjetër, më të madh, për guximin artistik dhe krijues për të shkruar diçka që s’përputhej në asnjë gërmë me normat e realizmit socialist shqiptar dhe për t’i dhënë lexuesit diçka të bukur.

Sipas shabllonit të përcaktuar nga Gorki, vepra e realizmit socialist duhet të jetë art proletar i lidhur me klasën punëtore dhe që kuptohet prej saj; të përmbajë skena tipike nga jeta e përditshme e njerëzve të thjeshtë; të jetë realiste nga paraqitja dhe të mbështesë parimet e shtetit. Teoricienët ideologjikë të letërsisë dhe artit komunist shqiptar, duke i mpleksur këto përkufizime me ide edhe më të skajshme huazuar nga revolucioni kulturor kinez, krijuan një mishmash kriteresh shtrënguese, si vënia në qendër e heroit pozitiv, i cili duhet të përçonte vijën e partisë; përshkrimi i çdo faqeje, paragrafi, fjalie apo fjale nga filli i kuq i ideologjisë komuniste, mohimi i artit dekadent borgjezo-revizionist, e të tjera si këto. Mund ta lexosh “Viti i Mbrapshtë“ njëqind herë dhe të mos arrish të dallosh aty asnjë nga këto kërkesa. Kjo, sepse Kadare, në mënyrë të çuditshme, moskokëcarëse, kryeneçe ose, quajeni si të doni, tregon një mospërfillje të plotë, një mohim të hapur të parimeve shtrënguese të realizmit socialist.

“Viti i Mbrapshtë“ nuk ka në qendër asnjë proletar, asnjë përçues të vijës së Partisë. Në të nuk gjen skena tipike nga jeta e përditshme e njerëzve të thjeshtë. Nuk ka asnjë pjesë ku të mendohet se Kadare është ndalur, ka analizuar apo ka vrarë mendjen t’ia përshtasë krijimin e tij nomeve të realizmit socialist. Nuk ka asnjë rresht për të cilin mund të gjykosh – ky këtu është vënë për shkak të censurës, ose autocensurës.

Në vend të artit proletar të lidhur me klasën punëtore, “Viti i Mbrapshtë“ ka në qendër një stuhi të pandalshme ngjarjesh, një mori njerëzish, ushtrish e formacionesh ushtarake, bandash e çetash pa formë, që në të shumtën e rasteve shtyhen nga motive të turbullta, të errëta, ogurzeza, ose të pashpjegueshme. Paralel me “zogorinë e qenve që vraponin me ulërimë nëpër kufirin shqiptaro-malazes, dilnin nga pjesa e tij lindore, për t’u sulur turravrap drejt kufirit greko-maqedonas…”, pa asnjë kuptim dhe logjikë vërtiten ushtritë franceze, greke, italiane, serbe, deri te njerëzit e Uk Bajraktarit, të cilët ndjekin një hartë austriake të gjetur rastësisht në rrugë, shenjat e të cilës as që arrinin t’i kuptonin. Kjo mund të jetë gjithçka, por kurrsesi mënyra se si e paraqet shkrimtari i realizmit socialist gjendjen e vendit një vit pas krijimit të shtetit shqiptar.

Normalisht, ngjeshja e një morie ngjarjesh e rrethanash brenda fushës pamore të një novele do t’i kishte kërkuar shkrimtarit të sakrifikonte në drejtim të personazheve. Por me mjeshtërinë e tij Kadare krijon jo një por disa personazhe që të mbeten në kujtesë, dhe këtë e realizon pikërisht ngaqë është i shkëputur nga skema. Shestan Verdha, i vetmi që mund të trajtohet si “hero”, nuk ka asgjë të përbashkët me heroin pozitiv të realizmit socialist. Përveç dashurisë për vendin e tyre dhe një drejtpeshimi moral, Shestan Verdha dhe luftëtarët e çetës së tij janë përgjithësisht po aq të paqartë për atë që bëjnë sa edhe gjithë personazhet e tjerë që bluhen nga mokra e luftës ballkanike. Novelën e popullojnë një mori portretesh të tjerë, që nga Sara Stringa e deri te Kus Babai, që nga Sofi Shënburg e deri te konsulli Italian, që nga pishtarmbajtësi i Haxhi Qamilit e deri te vjehrra e Alush Tabutgjatit, karaktere të gjallë, të vërtetë, të prekshëm e, njëkohësisht fantastikë, jashtë kornizave.

Kjo është mënyra se si shkruante Kadare në kontekstin e Shqipërisë së vitit 1985. Ana tjetër, po aq e rëndësishme, ishte se si lexohej Kadare në atë kohë ose, më saktë, çdo të thoshte për lexuesin shqiptar të kishte në dorë një libër si “Viti i Mbrapshtë“.

Më kujtohet që vëllimin “Koha e Shkrimeve” e kam blerë thuajse nën dorë, nga disa pak kopje që shpërndaheshin “me mik” në Lidhjen e Shkrimtarëve. Si zakonisht, dhjetëmijë copë të tirazhit nuk arrinin as të vendoseshin në raftet e librarive. Kjo ndodhte gjithmonë me Kadarenë dhe nuk ndodhte me asnjë shkrimtar tjetër.

Në këndvështrimin e lexuesit shqiptar të kohës vepra e Kadaresë paraqet një shkëputje fatlume nga njëtrajtshmëria e letërsisë që prodhohej në vend dhe asaj që përkthehej. E para mbytej që në krijim nga autocensura dhe përpjekjet e dhunshme për t’iu nënshtruar kërkesave të realizmit socialist, ndërsa tjetra, gjithçka e përkthyer nga letërsia botërore përzgjidhej me shumë kujdes, kalonte përmes një procesi të imët kontrolli e miratimi, pastaj redaktohej, sakatohej dhe përdhosej pa pikë mëshire, derisa t’i përshtatej kallëpeve zyrtarë. Lexuesit shqiptar i mungonte plotësisht lidhja me letërsinë e vërtetë bashkokohore dhe ndoshta e vetmja pikë që e realizonte këtë lidhje ishte Ismail Kadare.

Jo rastësisht në vitet 1970-1980të Kadarenë  e akuzonin se i shkruante veprat “për të huajt” me synimin që t’i botoheshin jashtë vendit, duke shpërfillur lexuesin shqiptar. E thënë në një vend të mbyllur e të izoluar, me një atmosferë mbytëse dhe armiqësore për çdo arritje të qytetërimit perëndimor, në kushtet e një diktature kafshërore, akuza ishte tepër e rrezikshme. Ajo përmbante në vetvete nënkuptimin se Kadare i drejtohej lexuesit të korruptuar borgjez. Për çudi, kjo akuzë vazhdon të përsëritet në mënyrë të pakuptimtë edhe sot e kësaj dite. Harrohet se të shkruaje për shqiptarët” në vitin 1985 do të thoshte t’i përshtateshe kallëpeve të realizmit socialist.  

E vërteta është se Kadare shkruante për një lexues universal, shumë mirë të edukuar, të aftë për të vlerësuar dhe shijuar si duhet letërsinë e vërtetë. Këtë lexues ai e gjente në Perëndim, me librat që i botoheshin fillimisht në Francë e, që atje, në Europë dhe gjithë botën, por e gjente edhe në Shqipëri. E gjente në atë pjesë të lexuesit shqiptar që dinte ta lexonte si duhet letërsinë dhe që ishte aq mendjehapur sa ta pranonte vlerën e penës së Kadarese dhe, veçanërisht, të pranonte të edukohej prej tij.

Duke shkruar për këtë lloj lexuesi, Kadare ka luajtur një rol ndoshta të pakrahasueshëm si edukues i disa brezave lexuesish shqiptarë. Nuk besoj që ai ta ketë bërë me qëllim këtë, ose të ketë vrarë mendjen se si do t’i edukojë ato që shkruan. Megjithatë, arti i tij i madh dhe universal ishte aq i ndryshëm nga gjithçka tjetër përreth, saqë është e pamundur të nënvleftësosh rolin edukues dhe emancipues të tij. Duke lexuar Kadarenë njerëzit mësonin se si të vlerësonin të bukurën dhe intelektualen, mësonin se arti i vërtetë shkruhej përtej skemave dhe shablloneve, mësonin se ekzistonte një botë dhe, veçanërisht një botëkuptim, një mënyrë të vështruari e saj që ndryshonte nga grija mbytëse e peizazhit të jetës së përditshme të shqiptarëve.

I detyruar ndoshta nga rrethanat të shkruante midis rreshtave, Kadare i mësoi shqiptarët se si lexohej midis rreshtave dhe se si të kapnin kuptime të padukshme. Ai iu solli atyre parimin e ajsbergut – vetëm një e shtata qëndron mbi sipërfaqe, pjesën tjetër kërkojeni vetë. Edhe kur nuk arrinin ta kuptonin, lexuesit shqiptarë u mësuan të gërrmonin për të gjetur mendimin e fshehtë. Kadare iu jepte dhuratën e imagjinatës. Në një shoqëri ku të vije pikëpyetje ishte një akt i dënueshëm, Kadare i mësonte lexuesit e tij se si të pyesnin dhe të kërkonin përgjigje.

Në një farë mënyre librat e Kadaresë ishin si ajo bakllavaja e mbuluar me cohë jeshile që mbante në kokë portjeri i konsullatës turke në Durrës duke u kthyer nga furra e Stasit, “i ndjekur pas nga dy nëpunës të konsullatës, të dy me fytyra tejet serioze.” Në një ndër skenat e mrekullueshme të “Viti i Mbrapshtë“, bakllavaja, që i dërgohet Konsullit anglez kthehet në objekt hamendësimesh – sa është diametri, dhe ç’kuptim ka? Me sa petë është bërë? Ku qëndron mesazhi i fshehtë i saj? Çdo të ndodhë më tutje? Interpretimet janë nga më të çuditshmet dhe më kundërthënëse. Në mënyrë krejt të ngjashme, stili shumëkuptimshëm i Kadaresë hapte shtigje të pafund për pyetje dhe interpretime – përse është thënë kjo frazë, dhe përse është shprehur kështu? Kujt kërkon t’i bjerë me këtë? Po këtu, ku e ka fjalën? Të rrallë janë ata shkrimtarë që e shkaktojnë këtë efekt. Kadareja i shtynte njerëzit t’i lëshonin frè mendimit, në një kohë kur mendimi i lirë nuk ishte aspak i mirëpritur. Ai i bënte njerëzit të dyshonin, në një kohë kur kërkohej bindja dhe nënshtrimi. 

Edhe sot, dhjetëvjeçarë të gjatë më pas, në rrethana krejtësisht të papërfytyrueshme për atë kohë, “Viti i mbrapshtë“, si shumë libra të tjerë të Kadaresë, të bën të mendohesh, të përfytyrosh, të ëndërrosh dhe, mbi të gjitha, të bën të ndihesh mirë intelektualisht. Ai është prodhim i një pene që shkruante përtej kufizimeve idiote të kohës dhe që dilte dukshëm mbi çdo meskinitet të rrethanave në të cilat ka qënë e detyruar të shkruajë. Është art i vërtetë, i gjithëkohshëm, që i shkruar në kushtet e shtypjes më të madhe të mundshme, përbën revoltë dhe kundërshtim, jo të ndrydhur, por të shprehur haptaz, publikisht. Kadare nuk ka shkruar duke e parë botën nga frëngjia e bunkerit shqiptar. Ai vështronte nga lartësitë e kometës dhe që atje na dërgonte nënqeshjen e tij me shumë kuptime.