Rubrika “Fjalë që s’i kemi në shqip” – Fiction

Nga të gjitha fjalët që nuk i kemi në shqip kjo është më befasuesja. Si është e mundur që pikërisht kjo fjalë të mos ketë një të barazvlefshme të plotë në gjuhën tone; si është e mundur që një populli kaq letërsidashës, ose më saktë, kaq letërsiprodhues t’i mungojë një prej fjalëve më thelbësore të fjalorit të prodhimit letrar – fiction? Si është e mundur që një komb që mund të ketë përqindjen më të lartë të fiction-shkruesve dhe fiction-botuesve në botë të mos ketë fjalë për përshkruar termin fiction? Si është e mundur që zanatçinjve të profesionit më të përhapur në vend t’iu mungojë fjala më thelbësore e mundit dhe djersës së tyre intelektuale?

E di, do të thoni që kemi fjalë të tjera, që përdorim fjalën ‘roman’, ose ‘tregim’, ose ‘letërsi artistike’. Por asnjëra nga këto nuk është e njëjtë me fjalën ‘fiction’. Roman dhe tregim janë zhanre të letërsisë. Letërsi artistike është tepër e përgjithshme. Në fund të fundit, një letërsi mund të jetë ‘fiction’ dhe t’i mungojë arti, të mos jetë fare artistike. Ose mund të jetë non-fiction dhe të jetë shkruar gjithë art.

Fjala ‘fantazi’? Jo, as kjo nuk e zëvendëson. Trillim, siç e përkthen ‘google translate’? Diku afër, por trillim është më e gjërë, sepse është më pranë fjalës ‘gënjeshtër’.

Ja si përkufizohet ‘fiction’ në një fjalor anglisht:

1.       Letërsi në formë proze, veçanërisht tregimesh dhe romanesh, që përshkruan ngjarje dhe personazhe të përfytyruar

2.       Shpikje dhe gënjeshtra, e kundërta e fakteve

3.       Besim ose thënie që është e rreme, por që shpesh mbahet si e vërtetë sepse kështu është më e leverdisshme

Nga të tre përkufizimet, unë mendoj se kyçi për zgjidhjen e enigmës se përse nuk ka në shqip një fjalë e barazvlefshme me fjalën ‘fiction’ qëndron te i dyti. Pikërisht te përballja e ‘fiction’ me të kundërtën e vet ‘fakt’ qëndron përgjigja – ne, si popull, e kemi të vështirë të dallojmë faktin nga fiction. Për ne, të dyja këto nocione janë të shkrira te njëra tjetra, të pandashme, të pakundërvënëshme. Kjo është edhe arsyeja që nuk kemi fjalë për të shprehur dallimin midis tyre.

Në lëmin e letërsisë, për shembull, ne thuajse na mungon plotësisht letërsia faktike, dokumentare, e bazuar në të dhëna dhe e besueshme për vërtetësinë e saj. Autorët shqiptarë të letërsisë ‘non-fiction’ s’e kanë pasur asnjëherë për gjë të përzjejnë fantazinë me ralitetin, të shpërfillin ndarjen midis tyre, të ngatërrojnë faktet ose t’i zgjedhin dhe  interpretojnë ato sipas qefit të tyre. Vepra dokumentare të mirëfillta, biografi të njerëzve të shquara, histori të periudhave të caktuar, që të jenë bazuar plotësisht në fakte dhe në interpretimin e paanshëm dhe jopolitik të tyre gjenden shumë rrallë të shkruara në gjuhën shqipe. Letërsia faktike është ndoshta pjesa më e dobët e korpusit të letrave shqip (të më falin ata pak autorë që kanë bërë punë të shkëlqyera në këtë fushë).

E gjitha kjo e le letërsinë fiktive (ou, po përpiqem të përshtat një fjalë të huaj) pa të kundërtën e saj, duke ia hequr fare nevojën për t’u përcaktuar si e tillë. Prandaj edhe më së shumti ne përdorim fjalën ‘letërsi’, pa marrë mundimin të sqarojmë që ajo është prodhim i imagjinatës. Në fund të fundit, ne e marrim të mirëqënë që kur njeriu ulet të shkruajë gërma të zeza në fushë të bardhë, kombinimi i tyre duhet të jetë patjetër frut i fantazisë dhe dëshirave tona dhe nuk ka nevojë të ketë asnjë lidhje me realitetin.  Fakt dhe fiction për ne janë një, prandaj s’kemi pasur anjë nevojë t’i dallojmë nga njëra tjetra me fjalë të ndryshme.