Përballë Përbindëshave 2

Arben Kallamata

Pjesa e dytë: Dopamine

(Shënim hyrës: Kjo është pjesa e dytë e serisë së shkrimeve që kam përgatitur për marrëdhëniet tona me teknologjinë moderne, posaçërisht me gjigandët e teknologjisë që i kemi çdo ditë përpara syve – Internetin, Google, Facebook, Twitter, YouTube, Snapchat, Netfix, etj. Idetë e shprehura në këto shkrime nuk janë origjinale. Unë jam përpjekur të përmbledh, përshtas në shqip dhe organizoj mendime që ka kohë që i shqetësojnë njerëzit. Për ata që nuk e kanë lexuar pjesën e parë, do t’i rekomandoja që ta bënin këtë.)

Që të arrijnë të njohin mënyrën se si vepron mendja e secilit prej nesh kompanitë IT kanë nevojë për ndihmën tonë, për pjesmarrjen tonë në lojën e tyre. Ata nuk dërgojnë pyetësorë për të matur parapëlqimet tona. Përkundrazi, ata e studiojnë mendjen e secilit prej nesh përmes mënyrës se si sillemi ne kur përdorim mallin e tyre – kërkimin në Google, Facebook, videot e YouTube. Gjithçka që ne klikojmë iu jep kompjuterave të tyre një të dhënë më shumë për mënyrën se si operon mendja e secilit prej nesh. Sa më shumë klikojmë, aq më shumë gjëra mësojnë ata rreth nesh.

Tristan Harris shpjegon se lufta midis kompanive të tekut sot është e përqëndruar te tërheqja e vëmendjes së përdoruesve, domethënë, sa kohë kalojmë ne në një mjedis të caktuar. Shuma e përgjithshme vëmendjes së njerëzve nuk është një madhësi e pakufizuar. Ajo mund të përfytyrohet si një masë e caktuar, gjigande vërtet, por gjithsesi që i ka kufijtë e saj. Pikërisht për ndarjen e këtij malli që është vëmendja jonë, për tërheqjen e një thele sa më të majme nga kjo masë konkurrojnë sot të gjithë, bizneset, shoqatat, politikanët, lojrat, arti, gjithcka. Por mbi të gjitha, konkurrojnë kompanitë IT që kanë në dorë ta analizojnë dhe ndikojnë vëmendjen tonë.

Le të sjellim një shembull. YouTube kërkon të tërheqë sa më shumë vëmendjen e njerëzve duke i mbajtur ata të lidhur sa më gjatë të fiksuar te videot e veta. Për ta arritur këtë ata shpikin një marifet të vogël: pas çdo videoje që ti sheh, ata jo vetëm të rekomandojnë disa të tjera, por edhe fillojnë të luajmë automatikisht një tjetër. Pa e kuptuar, njerëzit gjejnë veten të ngujuar për orë të tëra duke parë video në YouTube.

Me ta parë këtë marifet, Facebook nuk mund të mbetej prapa. Një ditë prej ditësh ne vumë re që videot e postuara në Facebook filluan të hapen vetë, pa qënë nevoja t’i klikoje. Ti duhet të klikosh për t’i ndaluar, jo për t’i nisur. Natyrisht, pakkush nga ne e vrau mendjen ta analizonte përse ndodhte kjo.

Të njëjtën gjë bën edhe Netflix. Ti shikon një episod të një seriali televiziv dhe, pa e mbaruar ende mirë atë, ata fillojnë të të çfaqin automatikisht tjetrin. Asgjë nuk është rastësore. Gjithçka është e llogaritur. Të gjithë janë në gare kush e kush të na mbajë sa më gjatë lidhur pas aparateve dhe në faqet e tyre.

Dikush mund të thotë se edhe televizionet apo gazetat dikur kërkonin të njëjtën gjë, pra mënyrën se si t’i mbanin shikuesit apo lexuesit të lidhur. Por ato nuk kishin salla kontrolli që studionin shkencërisht se si ta tërhiqnin dhe ta drejtonin vëmendjen e njerëzve. Nuk kishin njerëz që të studionin emocionet njerëzore dhe t’i shfrytëzonin ato për t’i mbërthyer njerëzit sa më gjatë pranë pajisjeve elektronike.

Ne lexojmë diçka në Facebook dhe ndihemi të revoltuar. Revoltimi për secilin nga ne është emocion negativ. Jo për Zuckerbergun. Për të është emocion që na detyron ne ta bëjmë ‘share’ postimin në fjalë, t’i themi të tjerëve: lexojeni edhe juve këtë që më ngjalli mua emocion. Në këtë rast ndjesia e revoltës punon për llogari të Facebookut. Nëse unë, ose ti, do të kishim mundësi të zgjidhnim për të lexuar ose diçka që na shkakton revoltë, ose diçka që nuk na bën asnjë përshtypje, ne me siguri që do të zgjidhnim të parën. Është në natyrën njerëzore. Këtë e dijnë shumë mirë ata që janë në sallën e kontrollit dhe që kanë në dorë të na ushqejnë atë që duan të na ushqejnë. 

Sean Parker ka qënë presidenti i parë i Facebookut. Ja se si e përshkruante ai procesin para disa kohësh: “Puna është se si t’i detyrosh njerëzit të të kushtojnë sa më shumë kohë dhe sa më shumë vemendje të vetëdijshme që të jetë e mundur. Prandaj përdoruesve iu jepet herë pas herë nga një dozë e vogël dopamine përmes like-ve dhe komenteve për fotot apo për postimet. Kjo i shtyn ata të futen edhe më thellë. Pikërisht këto dobësi të psikologjisë së njeriut shfrytëzohen nga haker si puna ime. Shpikësit, krijuesit, unë, Marku (Zuckerberg)…e kuptuam këtë dhe nuk hezituam ta shfrytëzojmë.”

Po për çfarë dobësish bëhet fjalë? Njerëzit në përgjithësi kanë një nevojë të brendëshme për të qënë pjesë e diçkaje, një shtytje të brendëshme për status shoqëror. Prandaj edhe truri i njeriut e trajton çdo informacion për vetveten si formë shpërblimi. Sistemi i vlerave që kemi në tru aktivizohet sa herë që sjellja jonë shpërblehet me gjëra të prekshme, si para, apo ushqim. Por ai aktivizohet edhe kur merr informacion që na prek egon, informacion të cilit i jepet përgjithësisht përparësi.

(Këtu mbaron pjesa e dytë. Në vazhdim do të shohim se si na ‘ushqejnë‘ me informacion të gabuar, me informacion të shtrembëruar e të gënjeshtërt, duke na futur brenda vathëve, grazhdeve, apo kullotave sipas interesit të përbindëshve të tekut.)

Përballë Përbindëshave 1

 Arben Kallamata

Pjesa e parë: Mish për top

(Shënim hyrës: Po bëj një përpjekje që përmes një shkrimi të ndarë në disa pjesë të hedh pak dritë në marrëdhëniet tona me teknologjinë moderne, posaçërisht me gjigandët e teknologjisë që i kemi çdo ditë përpara syve – Internetin, Google, Facebook, Twitter, YouTube, Snapchat, Netfix, etj. Idetë e shprehura këtu nuk janë aspak origjinale. Unë jam përpjekur të përmbledh, përshtas në shqip dhe organizoj mendime që ka kohë që i shqetësojnë njerëzit.)

Në një sallë të madhe kontrolli ngarkuar me kompjutera të fuqishëm punojnë të përqëndruar mbi njëqind specialistë të ITsë dhe psikologjisë. Ata studiojnë dhe përpunojnë mendjet e miliarda njerëzve, duke analizuar deri në detaje prirjet dhe dëshirat e secilit prej tyre dhe duke i drejtuar mendimet andej nga duan ata.

Duket si skenë e marrë nga ndonjë film fantastiko-shkencor, por në fakt është realitet. Prej vitesh salla të tilla kontrolli janë pjesë e trurit të gjigandëve të teknologjisë si Google, Facebook, YouTube, Snapchat, etj. Studimi dhe përpunimi i mendimit të miliarda njerëzve nuk kryhen thjesht për kurreshtje shkencore. Ato janë pjesë e modelit të biznesit, mënyrës se si kompanitë teknologjike i fitojnë triliardat e dollarëve.

Një prej specialistëve që ka punuar si eticist projektues për Google pikërisht në një nga këto salla është Tristian Harris. Deri para pak kohësh ai kujdesej për ruajtjen e normave të etikës në procesin e përpunimit dhe drejtimit të mendimit të njerëzve për qëllime fitimprurëse. Duke e kuptuar se ishte e pamundur të realizohej një gjë e tillë, pasi etika njerëzore binte ndesh me interesat e punëdhënësit të tij, ai u tërhoq dhe tani, me biseda, artikuj, dhe podcaste përpiqet t’iu shpjegojë sa më shumë njerëzve mënyrën se si funksionojnë gjigandët e teknologjisë dhe rrugët më të efektshme për t’i detyruar ata t’i respektojnë vërtet normat e etikës.

Përmes celularëve, tabletëve dhe kompjuterave ne i përdorim shërbimet falas të kompanive teknologjike pa e vrarë mendjen të dijmë se si kanë arritur ato të bëhen organizmat më të pasura të planetit. Ne e përfytyrojmë veten si klientë tyre, si përdorues legjitimë të shërbimit që ata ofrojnë, duke harruar se kur shërbimi të jepet falas nuk mund të quhesh klient. Ne nuk e fusim dorën në xhep kur kërkojmë të dhëna në Google; nuk paguajmë abonim mujor apo vjetor për t’u lidhur me miqtë në Facebook, apo për të dëgjuar muzikë dhe parë video në YouTube. Nga dalin fitimet?!

“Reklamat,” do të thotë dikush, ata i nxjerrin fitimet nga reklamat. Po si? Cili është malli që na shitet ne me aq shumicë saqë gjigandët e teknologjisë arrijnë të nxjerrin fitime të papërfytyrueshme? Si arrijnë reklamat të shkojnë aty ku duhet në një masë kaq të madhe përdoruesish?

Modeli i biznesit të kompanive të mëdha IT është origjinal dhe fitimprurës pikërisht ngaqë nuk ndjek rrugën tradicionale – unë publikoj reklama për përdoruesit në tërësi, dhe reklamuesit e mallrave më japin mua para. Përballë miliarda përdoruesve të internetit, reklamuesit kanë nevojë për ndarje të audiencës, për seleksionim, në mënyrë që ata ta drejtojnë reklamën e tyre pikërisht te njerëzit që kanë potencialin për të blerë mall, përndryshe reklama nuk ka efekt. Ata kërkojnë grupime sipas interesave dhe piketim sa më të saktë të objektit të reklamave të tyre.

Pikërisht këtë punë marrin përsipër të bëjnë gjigandët e teknologjisë. Ato iu japin reklamuesve grupime njerëzish sipas interesave të reklamuesve, audiencë me potencialin më të lartë blerës. Ata iu japin atyre të dhëna nga më të detajuarat për secilin prej nesh. Për këtë ata përdorin inteligjencën artificiale të superkompjuterave që, përmes algoritmave janë në gjendje jo vetëm të analizojnë të dhëna pa fund për një numër të pakufizuar përdoruesish, por edhe të ndikojnë në këndvështrimin e njerëzve.

Në marrëdhëniet midis reklamuesve dhe gjigandëve të teknologjisë (Facebook, Google, Twitter, etj.) ne, përdoruesit nuk jemi klientët. Ne jemi malli. Jemi malli që kompanitë IT i shesin kompanive të reklamave. Malli që shitet është thjesht mendja jonë. Gjigandët e Tekut i bëjnë fitimet duke iu shitur mendjet tona atyre që reklamojnë mallra. Nga pikëpamja e tyre ne jemi thjesht mish për top.

Kur ne përdorim me orë të tëra në ditë Facebook, Youtube, Google, Twitter, Snapchat, kompjuterat regjistrojnë dhe mësojnë për ne shumë më tepër se sa dijmë ne për veten tonë. Ata i kanë të gjitha të dhënat për të analizuar çfarë na pëlqen dhe çfarë nuk na pëlqen ne; çfarë e tërheq vëmendjen tonë, dhe çfarë na kalon shkarazi, pa i kushtuar rëndësi. Ata njohin parapëlqimet tona për ngjyrat, për muzikën, për artin, për artistët, për filmat, për veshjet, për ushqimin dhe për pijet, për vendet ku duam të pushojmë, për mënyrën se si duam ta dekorojmë banesën, për problemet sociale, për fenë dhe, sidomos edhe, për politikën. 

(Këtu mbaron pjesa e parë. Në pjesën e dytë do të shohim se si kompanitë e mëdha teknologjike arrijnë të ndikojnë në zgjedhjet dhe parapëlqimet tona, si arrijnë të na detyrojnë të bëjmë atë që duan ata.)