Lea Ypi dhe Sindroma Shqiptare e Shën Kollit

Arben Kallamata

Sindroma e Shën Kollit (Santa Claus Syndrome) quhet ndikimi psikologjik te fëmijët e gënjeshtrës së Babagjyshit të Krishtlindjes, ose Shën Kollit. Përtej përrallës së plakushit hokatar që iu shpërndan fëmijëve dhurata nga vrima e oxhakut qëndron një gënjeshtër e madhe me pjesëmarrjen e thuajse gjithë shoqërisë. Kur rriten dhe e marin vesh të vërtetën, njerëzit janë të detyruar të vazhdojnë të gënjejnë të miturit për të mos i prishur lezetin lojës.

Në librin “Të lirë - të rritesh në fund të historisë“, Lea Ypi në formë autobiografike përcjell dramën që shoqëron kalimin e saj përmes Sindromës Shqiptare të Shën Kollit, përrallës së ndyrë që iu është treguar fëmijëve dhe të rriturve për 45 vjet të diktaturës komuniste.

“Kur e ke kuptuar që nuk ekziston Shën Kolli?” është pyetje që në perëndim bëhet rëndom. Përgjigjet vërtiten kryesisht te mosha e kalimit nga fëmijëria në adoleshencë. Por të kuptuarit e të vërtetës është traumatik dhe shumica e njerëzve e mbajnë mend me saktësi çastin kur është thyer magjia dhe janë bërë të vetëdijshëm se kanë qënë të mashtruar.

“Kur e ke kuptuar që komunizmi ishte sistem antinjerëzor, që në krye të shtetit ishte një diktator i pashpirt dhe që ti jetoje në një nga vendet më të mjerueshme të planetit?” është një pyetje që ne shqiptarët ia bëjmë rrallë njëri-tjetrit, megjithëse shumica e ka përjetuar sindromën. Jo të paktë janë ata që nuk kanë dalë ende nga sindroma dhe vazhdojnë të besojnë te mrekullia e komunizmit. Të tjerë, në krahun e kundërt, nuk pranojnë ta kenë kaluar ndonjëherë atë fazë dhe përbetohen që kanë lindur me urrejtje për regjimin. Të dyja palët vazhdojnë të rigjenerojnë përralla.

Unë hamendësoj se për shumicën duhet të jetë e njëjta moshë kur në perëndim njerëzit kuptojnë se nuk ekziston Shën Kolli. Janë vitet kur individi fillon i analizon ca gjëra, ka vëmendje të dëgjojë dhe të kuptojë më shumë ç’thuhet në familje dhe rreth saj dhe, ajo që është më e rëndësishme, familjarët ndihen më të sigurt t’i besojnë sekrete të rëndësishëm.

Merita e Lea Ypit te “Të lirë“ është se është krejtësisht e shpenguar kur përshkruan me haptazi, qartë dhe realizëm përvojën e saj. E lindur në vitin 1979, Lea 11 vjeçare ia paraqet veten lexuesit në fund të vitit 1990 duke përqafuar këmbët e statujës së Stalinit të cilës ia kanë hequr kokën demonstruesit. Vajzë e një familje me prejardhje nga shtresat e pasura të shqiptarëve të para luftës, ajo është rritur me gënjeshtrën se jeton në sistemin shoqëror më të përparuar të botës, nën kujdesin e një partie që mendon vetëm për popullin dhe të një udhëheqësi të dashur që rrezaton dashuri dhe mirësi për të gjithë.

Çfarë i shtyn prindërit, veçanërisht në një familje “të deklasuarish” të gënjejnë fëmijët për realitetin përreth? Është frika, instinkti i vetëruajtjes, i mbrojtjes së fëmijëve, është një cikël i imponuar në formën më të fëlliqur nga i cili e ke të vështirë të dalësh. Ndodhesh në një sistem shoqëror-politik kur për një fjalë goje përfundon në burg, familja shkon në internim dhe jetë njerëzish shkatërrohen, kthehen përmbys. Nëna dhe babai nuk mund të jenë të sigurt që fëmija e tyre katër-pesë vjeçar nuk do të përsërisë në kopësht dhe, më vonë, në shkollë, ato që dëgjon të flitet në shtëpi. Prandaj, në sy të fëmijës flasin sikur të kenë sekretarin e partisë në dhomë.

Fëmija rritet duke u edukuar nga prindët që të dojë udhëheqësin dhe partinë. Në kopësht e në shkollë vazhdon të dëgjojë, madje me tone më të forta, të njëjtën histori. Të gjitha lëndët mësimore përshkohen nga filli i kuq i ideologjisë së partisë. Kur del nga shkolla për të luajtur me bashkëmoshatarët mbizotëron e njëjta frymë, sepse të secili prej tyre, në familjet përkatëse, ka ka marë të njëjtën dozë mashtrimi.

Pamundësia për ta edukuar fëmijën si do dhe si duhet, frika për t’i mësuar të vërtetën është ndër krimet më të mëdha të diktaturës.

Një nga episodet  më interesante të librit është marrëdhënia e familjes Ypi me fqinjët, Papasët, Donikën, ish punonjëse poste në pension dhe Mihalin, ish-partizan, sekretar partie. Midis dy familjeve shkaktohet një sherr serioz në lidhje me një kanaçe koka-kole, të cilin ata arrijnë ta kapërcejnë duke rivendosur marrëdhëniet normale. Në darkën e përbashkët për të festuar pajtimin, Lea e vogël, fare pa të keq plas bombën: “Këta s’duan të kenë fare të bëjnë me Xhaxhin Enver,” thotë ajo për prindërit e saj, “vazhdojnë të më premtojnë që do ta vënë fotografinë e tij në mur dhe gjithmonë i bëjnë bisht. Më duket se nuk e duan Xhaxhin Enver.” Të gjithë ngrinë. Po tani?

“Mihali u vrenjt,” shkruan Lea. Pastaj m’u kthye mua me një vështrim jashtëzakonisht serioz, madje të sertë në fytyrë. “Eja këtu,” më tha…”Kujtoja se ishe vajzë e zgjuar…Ajo që sapo the nuk ishte gjë që e thonë vajzat e zgjuara. Ishte budallëk me brirë. Budallëku më i madh që kam dëgjuar prej teje…”

Papasët ishin në lojë, pjesë e sindromës. Edhe ata nuk besonin, por luanin rolin e tyre, si gjithë të tjerët. Pleqtë e urtë u treguan njerëz dhe nuk e shitën as Lean, as prindët e saj.

Përplasja me të vërtetën Leas i vjen papritur dhe jo natyrshëm. Në vitin 1990 prindërit e saj janë të detyruar ta pranojnë që ngrehina e gënjeshtrës për të mbrojtur vajzën dhe veten është thjesht tymnajë. Me të drejtë Lea e vogël ndihet e prerë në besë nga njerëzit më të afërt të saj dhe ve në dyshim ndershmërinë e tyre dhe të gjithë shoqërisë.

Pyetja që lind duke lexuar librin është “Pse kaq vonë?” Pse pritën Ypët fundin e vitit 1990 që t’i tregonin vajzës të vërtetën.

“Unë e mësova të vërtetën kur nuk ishte më e rrezikshme, por edhe në një kohë kur isha aq e rritur sa të pyesja veten përse më kishte gënjyer familja për një kohë aq të gjatë. Ndoshta nuk kishin besim te unë. Po nëse nuk kishin, përse duhet të kisha unë te ata?” shkruan Ypi*.

Shumë shqiptarë kanë filluar të flasin hapur në familje dhe në rrethe të ngushta shoqërore një ose dy vjet pas vdekjes së diktatorit. Në 1989 e kishte marrë ferra uratën, kishte rënë Muri i Berlinit dhe ishte pushkatuar Çaushesku. Në shumë mjedise flitej hapur se regjimit i kishte ardhur fundi. Të paktën ata të rritur që ishin të vetëdijshëm për mashtrimin e madh ndiheshin të sigurt se diktaturës i kishin rënë dhëmbët.  Duket pak e çuditshme që të vazhdoje ta mbaje fëmijën me përrallën e Shën Kollit. Ndoshta si të persekutuar që ishin prindërit e Leas kanë dashur të jenë më të kujdesshëm se të tjerët deri në fund. Sindroma e Shqiptare e Shën Kollit është më e fortë në hallkat më delikate të saj.

 *  *  *

Kur më ra fillimisht në dorë “Të lirë…” i Lea Ypit pata një lloj ngurrimi për ta lexuar. Kisha parë shkarazi për disa minuta një intervistë të autores në TV ku në tre katër raste përdori togfjalëshin Xhaxhi Enver, për të cilin kam alergji. Fjala ‘xhaxhi’ në shqip shpreh një marrëdhënie afërsie shpirtërore, një lloj dashurie fëminore për një njeri të afërt të familjes. E bashkuar me atë emër të urryer të shkakton pështjellim në zorrë. Është njëlloj si të thuash Xhaxhi Hitler, ose Xhaxhi Kriminel. Përgjithësisht ndër shqiptarët e përdorin ata që s'kanë dalë ende nga Sindroma dhe kanë nostalgji për atë kohë të mbrapshtë.

Jo, nuk më kishin ndikuar aspak komentet negative në rrjetet sociale, sharjet e papërmbajtura dhe akuzat si marksiste nga njerëz që ashiqare nuk kishin marrë mundimin të lexonin librin. Ndërsa fakti që ajo jep Marksizëm në Shkollën e Londrës për Ekonomi vetëm më intrigonte. Unë kam arritur ta ndaj Marksin filosof nga forma e marksizmit që u përdor gjerësisht si fytyrë ideolgjike e diktaturës.

Sidoqoftë, rast për ta lexuar u bë djali që e bleu, e lexoi shpejt dhe fliste me pasion për librin. Ai ka lindur në 1991 dhe ka shumë kurreshtje të ballafaqojë “përrallën” që ne si prindër i kemi treguar me “përrallat” që tregojnë njerëz të tjerë.

Bëra mirë që e lexova sepse ia vlente plotësisht. Në këtë shkrim u ndala vetëm në pjesën e parë, që mendoj se është edhe pjesa më e mirë e librit. Urime Leas.

Kujtdo që lexon këto rreshta, veçanërisht nëse nuk e kanë jetuar periudhën e komunizmit shqiptar, ia rekomandoj fort këtë libër. Do të mësoni shumë të vërteta, veçanërisht të vërtetën për Sindromën Shqiptare të Shën Kollit dhe gënjeshtrën e madhe kolektive.

 

 

*Përkthimet e pasazheve janë të miat (AK) pasi në dorë kam vetëm librin anglisht, jo botimin shqip. 

Udhëtim për në Viktoria.

Viktoria është kryeqyteti i British Kolumbias dhe ndodhet ne Ishullin e Vankuverit. Vankuveri është qyteti më i madh, por nuk ndodhet në ishullin e Vankuverit, por në kontinent. Dita e tretë për ne ishte nga ato ditë kur e ke të vështirë të përcaktosh çfarë qe më e bukur, rruga apo pikëmbërritja.

Nga Vankuveri (qyteti) duhet të marrësh traget për të shkuar në Vankuver (ishull). Udhëtimi zgjat një orë e gjysmë por është një kënaqësi më vete. Në gjysmë orën e parë sheh se si iu largohesh maleve të larta, ndërsa pjesën tjetër trageti gjarpëron mes ishujve të shumtë. Kaltërsia e detit dhe e qiellit luajnë me të gjelbrën e thellë të pishave në ishujt përreth. Po të mos jenë pikat shumëngjyrëshe të varkave të vogla aty-këtu, mund të të duket vetja sikur je zhvendosur pesëqindmijë, njëmiljon vjet prapa në kohë. Është një bukuri e përjetshme.

Ti thua me vete se ky udhëtim ia vlente qoftë edhe për rrugën, por pastaj arrin në Viktoria dhe fillon të dyshosh. Viktoria është bukuri më vete. Gjëja e parë që të bije në sy është mungesa e qiejgërvishtësve. Kjo nuk do të thotë që nuk ka ndërtesa të rënda mbresëlënëse. 

Gjurmët e talentit të Francis Ratenbërit duken qartë në Hotelin Fairmont Empress dhe të famshmen ndërtesë të Asamblesë Legjislative të British Kolumbias. (Për arkitektin Francis Ratenbërin do të shkruaj një herë tjetër, pasi meriton hyrje më vete.)

Ndër befasitë më të këndshme për ne ishte Fisherman’s Wharf (Skela e Peshkatarit), jo vetëm për shtëpizat e vogla gjithë ngjyra, por edhe për ushqimin e shijshëm me peshk të freskët.

Kthimi ishte përsëri kënaqësi dhe një orë e gjysmë lundrim nuk u ndje fare. 

Gjuaji me bosht

Ti je duke diskutuar në tryezë, në facebook, në debat televiziv, në gazetë. Ke sjellë argumenta, ndihesh i sigurt, madje të duket edhe sikur e ke vënë disi përpara dhe po e mposht kundërshtarin kur, fap, ai të nxjerr Boshtin.

Ti mbetesh pa fjalë, pa asnjë kundër-argument, pa asnjë shteg nga të shpëtosh. Sepse kur tjetri të nxjerr boshtin duhet të dorëzohesh. Boshti është i pakundërshtueshëm.

Një nga boshtet e hershëm ka qënë ai Romë-Berlin-Tokjo. Po të të sulmonin me boshtin Romë-Berlin-Tokjo fill pas Luftës së Dytë Botërore ishe i mbaruar, ose përfundoje në litar, ose në burgim pa afat

Më vonë dolën boshte të tjerë, boshti Moskë-Beograd, ai anglo-amerikan. Ose të tjerë që s’kishin fare lidhje me kryeqytete apo me gjeografinë, boshti imperialisto-revizionist, boshti social-imperialist.

Sot boshti mund të jetë i çfarëdollojshëm, etno-ideologjik (sllavo-komunist), etno-fetar (sllavo-ortodoks), ose thjesht nacionalist (greko-serb). Mund të jetë i jashtëm, por edhe i brendshëm, si për shembull boshti vllaho-ortodoks. Në vartësi nga përdoruesi, boshti mund të jetë i majtë ose i djathtë. Veçanërisht parapëlqehen boshtet ndërkombëtare: soroist, trampist, liberal, konservator.

Kur të sulmojnë me bosht është e pamundur të mbrohesh, me përjashtim të rasteve kur ke gati edhe ti boshtin e kundërt. Atëherë kemi kryqëzim boshtesh dhe beteja mund të shkojë pa fund, por gjithmonë përfundon me barazim.

Kur përdor boshtin si argument nuk ke nevojë as të dish shumë, as të mendohesh shumë, dhe as të kërkosh shumë. Mjafton të mbash mend emrin e boshtit. Boshti nuk është nga ato armët e ndërlikuara që duhet t’i kalibrosh mirë, apo t’i drejtosh si duhet. Nuk ka nevojë as të rrafshosh thepin me shqekëzën. Nuk të hyjnë në punë as fjalët e ndërlikuara, as konstruktet e vështira gramatikore, as drejtshkrimi, as shenjat e pikësimit. Mjafton ta kapësh boshtin, të mbyllësh sytë dhe ta lëshosh: islamofob, homofob, marksist, fashist, racist. Boshtin e përdorin me të njëjtin efekt edhe profesionistë të shquar, që kanë vite që mbushin faqe gazetash dhe botojnë libra, edhe amatorë enthuziastë që mezi njohin gërmat në tastierat e celularëve, edhe kushdo në mes të tyre që përton të mendojë. Nganjëherë mund të marrësh edhe boshtin e dikujt tjetër dhe t’ia përplasësh tjetrit në fytyrë. Ky quhet bosht-citim, ose citim-bosht, si të duash.

Nuk ka rëndësi forma. Rëndësi ka të dish që kur mbetesh keq dhe s’sheh tjetër rrugëdalje, gjuaji tjetrit me bosht. E ke të sigurt që do ta hedhësh pa frymë në tokë. 

Doktrina e Zbulimit

Në foto është Papa Francesku duke meshuar në Faltoren e Shën-Anës-së-Bupresë në Kebek, në 28 Korrik 2022, teksa dy indigjenë kanë hapur një banderolë ku shkruhet: Anullo Doktrinën e Zbulimit (anglisht Doctrine of Discovery). Dy ditë më parë, në Maskuasis të Albertës, Papa iu kishte kërkuar publikisht falje popullsive vendase për “abuzimet e këqija” siç i quajti ai, që Kisha Katolike kishte kryer në shkollat rezidenciale të Kanadasë. Shumë nga indigjenët janë lënë me ndjenjën që kërkesa e faljes nuk është e mjaftueshme.

Por çfarë është Doktrina e Zbulimit që ata i kërkojnë Papës të anullojë? Në një artikull në “National Post” (30 Korrik, 2022), Xhesika Mandi shpjegon se Doktrina e Zbulimit, bazuar në idenë që europianët mund të pretendojnë territore që s’iu takojnë, është dokumenti që i çeli shtegun Ligjit Indian dhe shkollave rezidenciale.

Doktrina e Zbulimit bën pjesë në grupin e koncepteve ligjore ndërkombëtare të quajtura jus gentium, ose “ligji i kombeve”, që u përdorën nga disa vende europiane në shekujt 14 dhe 15. Ajo buron nga parimi i “terra nullius” që përligj pushtimin e territoreve të pabanuara, dhe që me kalimin e kohës u ndryshua duke marrë kuptimin toka të pabanuara nga ‘njerëz të qytetëruar’.

Doktrina buron nga një seri Letrash Papale (Papalis Taurus), që janë deklarata zyrtare të Papës si përfaqësues i pushtetit të Zotit në Tokë. Shekujt 14 dhe 15 ishin kohë kur Kisha Katolike kishte pushtet të madh mbi qeveritë e Europës dhe Letrat Papale konsideroheshin ligj ndërkombëtar.

Letrat Papale iu dhanë disa vendeve europiane, kryesisht Portugalisë dhe Spanjës të drejtën të pushtonin toka jo-të krishtera dhe luajtën një rol thelbësor në kolonizimin e Botës së Re, posaçërisht dy Amerikave.

Pa kaluar shumë kohë nga qarkullimi i Letrave Papale, mbretëritë e Francës dhe Anglisë, dhe bashkë me to edhe disa vende të tjerë europianë, përmes “ligjit të kombeve” shpallën Doktrinën e Zbulimit, të cilën më vonë do ta përdornin si justifikim për të pushtuar toka të reja.

Doktrina e Zbulimit ka pasur ndikim të drejtpërdrejtë dhe me pasoja afatgjata për kombet indigjene të Kanadasë, sepse së pari justifikonte marrjen e tokave të tyre nga kolonizatorët europianë.

Europianët e parë që mbërritën në pjesën veri-lindore të Amerikës së Veriut vendosën t’i zgjidhin mosmarrëveshjet me vendasit duke nënshkruar Traktatet e para të Paqes dhe Miqësisë. Këto traktate ishin të rëndësishme, pasi nuk iu kërkonin vendasve që të lëshonin tokën e tyre.

Megjithatë, në 1763, Mbreti Xhorxh III i Britanisë nxorri Shpalljen Mbretërore të mbështetur në Doktrinën e Zbulimit, me anë të të cilës vendoste pronësinë e tij mbi Amerikën e Veriut. Dokumenti përmendte edhe të drejtën e indigjenëve për tokat që kishin në atë kohë në zotërim dhe se tokat që nuk iu ishin marrë ende atyre do të mbroheshin me traktate të veçanta. Kjo i hapi rrugën periudhës së traktateve, në të cilat grupet e ndryshme indigjene filluan të lëshonin territore të tyre në këmbim të disa përfitimeve, duke përfshirë këtu edhe tokat e rezervateve.

Ideja se të krishterët e Europës kishin të drejtën e pronësisë mbi toka që nuk iu takonin qëndronte në thelb të Doktrinës së Zbulimit, në bazë të të cilës u ndërtuan Ligji Indian i Kanadasë dhe sistemi i shkollave rezidenciale.

Doktrina e Zbulimit u kthye në parim ligjor në vitin 1823 kur Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara, në gjyqin Xhonson kundër Makintosh, një rast kur dy individë pretendonin  se kishin blerë të njëjtën ngastër toke, njëri nga indigjenët vendas ndërsa tjetri nga qeveria federale. Në vendimin Kryegjykatësi Xhon Marshal përdori Letrat Papale dhe Doktrinën e Zbulimit për të përcaktuar se nuk është e mundur të blesh tokë nga indigjenët vendas sepse ata nuk kanë pasur kurrë pronësi mbi të. Kur u kolonizua toka u bë amerikane. Ky vendim u pasqyrua më vonë, në 1888 edhe në gjykatat kanadeze, gjatë një mosmarrëveshjeje midis qeverisë së Ontarios dhe një territori jo rezervat të Traktatit 3. Gjykata Supreme e Kanadasë vendosi që, pavarësisht se Kanadaja dikur kishte qënë tokë indigjene, kur u zbulua nga europianët ajo u bë pronë e tyre, prandaj toka ishte territor federal.

Natyrisht, vendimet u morën pa u konsultuar me grupimet indigjene.

A do të arrijë Vatikani ta anullojë Doktrinën e Zbulimit? Ndoshta po. Përgjithësisht, peshkopët kanadezë të Kishës Katolike janë kundër saj.