Lea Ypi dhe Sindroma Shqiptare e Shën Kollit

Arben Kallamata

Sindroma e Shën Kollit (Santa Claus Syndrome) quhet ndikimi psikologjik te fëmijët e gënjeshtrës së Babagjyshit të Krishtlindjes, ose Shën Kollit. Përtej përrallës së plakushit hokatar që iu shpërndan fëmijëve dhurata nga vrima e oxhakut qëndron një gënjeshtër e madhe me pjesëmarrjen e thuajse gjithë shoqërisë. Kur rriten dhe e marin vesh të vërtetën, njerëzit janë të detyruar të vazhdojnë të gënjejnë të miturit për të mos i prishur lezetin lojës.

Në librin “Të lirë - të rritesh në fund të historisë“, Lea Ypi në formë autobiografike përcjell dramën që shoqëron kalimin e saj përmes Sindromës Shqiptare të Shën Kollit, përrallës së ndyrë që iu është treguar fëmijëve dhe të rriturve për 45 vjet të diktaturës komuniste.

“Kur e ke kuptuar që nuk ekziston Shën Kolli?” është pyetje që në perëndim bëhet rëndom. Përgjigjet vërtiten kryesisht te mosha e kalimit nga fëmijëria në adoleshencë. Por të kuptuarit e të vërtetës është traumatik dhe shumica e njerëzve e mbajnë mend me saktësi çastin kur është thyer magjia dhe janë bërë të vetëdijshëm se kanë qënë të mashtruar.

“Kur e ke kuptuar që komunizmi ishte sistem antinjerëzor, që në krye të shtetit ishte një diktator i pashpirt dhe që ti jetoje në një nga vendet më të mjerueshme të planetit?” është një pyetje që ne shqiptarët ia bëjmë rrallë njëri-tjetrit, megjithëse shumica e ka përjetuar sindromën. Jo të paktë janë ata që nuk kanë dalë ende nga sindroma dhe vazhdojnë të besojnë te mrekullia e komunizmit. Të tjerë, në krahun e kundërt, nuk pranojnë ta kenë kaluar ndonjëherë atë fazë dhe përbetohen që kanë lindur me urrejtje për regjimin. Të dyja palët vazhdojnë të rigjenerojnë përralla.

Unë hamendësoj se për shumicën duhet të jetë e njëjta moshë kur në perëndim njerëzit kuptojnë se nuk ekziston Shën Kolli. Janë vitet kur individi fillon i analizon ca gjëra, ka vëmendje të dëgjojë dhe të kuptojë më shumë ç’thuhet në familje dhe rreth saj dhe, ajo që është më e rëndësishme, familjarët ndihen më të sigurt t’i besojnë sekrete të rëndësishëm.

Merita e Lea Ypit te “Të lirë“ është se është krejtësisht e shpenguar kur përshkruan me haptazi, qartë dhe realizëm përvojën e saj. E lindur në vitin 1979, Lea 11 vjeçare ia paraqet veten lexuesit në fund të vitit 1990 duke përqafuar këmbët e statujës së Stalinit të cilës ia kanë hequr kokën demonstruesit. Vajzë e një familje me prejardhje nga shtresat e pasura të shqiptarëve të para luftës, ajo është rritur me gënjeshtrën se jeton në sistemin shoqëror më të përparuar të botës, nën kujdesin e një partie që mendon vetëm për popullin dhe të një udhëheqësi të dashur që rrezaton dashuri dhe mirësi për të gjithë.

Çfarë i shtyn prindërit, veçanërisht në një familje “të deklasuarish” të gënjejnë fëmijët për realitetin përreth? Është frika, instinkti i vetëruajtjes, i mbrojtjes së fëmijëve, është një cikël i imponuar në formën më të fëlliqur nga i cili e ke të vështirë të dalësh. Ndodhesh në një sistem shoqëror-politik kur për një fjalë goje përfundon në burg, familja shkon në internim dhe jetë njerëzish shkatërrohen, kthehen përmbys. Nëna dhe babai nuk mund të jenë të sigurt që fëmija e tyre katër-pesë vjeçar nuk do të përsërisë në kopësht dhe, më vonë, në shkollë, ato që dëgjon të flitet në shtëpi. Prandaj, në sy të fëmijës flasin sikur të kenë sekretarin e partisë në dhomë.

Fëmija rritet duke u edukuar nga prindët që të dojë udhëheqësin dhe partinë. Në kopësht e në shkollë vazhdon të dëgjojë, madje me tone më të forta, të njëjtën histori. Të gjitha lëndët mësimore përshkohen nga filli i kuq i ideologjisë së partisë. Kur del nga shkolla për të luajtur me bashkëmoshatarët mbizotëron e njëjta frymë, sepse të secili prej tyre, në familjet përkatëse, ka ka marë të njëjtën dozë mashtrimi.

Pamundësia për ta edukuar fëmijën si do dhe si duhet, frika për t’i mësuar të vërtetën është ndër krimet më të mëdha të diktaturës.

Një nga episodet  më interesante të librit është marrëdhënia e familjes Ypi me fqinjët, Papasët, Donikën, ish punonjëse poste në pension dhe Mihalin, ish-partizan, sekretar partie. Midis dy familjeve shkaktohet një sherr serioz në lidhje me një kanaçe koka-kole, të cilin ata arrijnë ta kapërcejnë duke rivendosur marrëdhëniet normale. Në darkën e përbashkët për të festuar pajtimin, Lea e vogël, fare pa të keq plas bombën: “Këta s’duan të kenë fare të bëjnë me Xhaxhin Enver,” thotë ajo për prindërit e saj, “vazhdojnë të më premtojnë që do ta vënë fotografinë e tij në mur dhe gjithmonë i bëjnë bisht. Më duket se nuk e duan Xhaxhin Enver.” Të gjithë ngrinë. Po tani?

“Mihali u vrenjt,” shkruan Lea. Pastaj m’u kthye mua me një vështrim jashtëzakonisht serioz, madje të sertë në fytyrë. “Eja këtu,” më tha…”Kujtoja se ishe vajzë e zgjuar…Ajo që sapo the nuk ishte gjë që e thonë vajzat e zgjuara. Ishte budallëk me brirë. Budallëku më i madh që kam dëgjuar prej teje…”

Papasët ishin në lojë, pjesë e sindromës. Edhe ata nuk besonin, por luanin rolin e tyre, si gjithë të tjerët. Pleqtë e urtë u treguan njerëz dhe nuk e shitën as Lean, as prindët e saj.

Përplasja me të vërtetën Leas i vjen papritur dhe jo natyrshëm. Në vitin 1990 prindërit e saj janë të detyruar ta pranojnë që ngrehina e gënjeshtrës për të mbrojtur vajzën dhe veten është thjesht tymnajë. Me të drejtë Lea e vogël ndihet e prerë në besë nga njerëzit më të afërt të saj dhe ve në dyshim ndershmërinë e tyre dhe të gjithë shoqërisë.

Pyetja që lind duke lexuar librin është “Pse kaq vonë?” Pse pritën Ypët fundin e vitit 1990 që t’i tregonin vajzës të vërtetën.

“Unë e mësova të vërtetën kur nuk ishte më e rrezikshme, por edhe në një kohë kur isha aq e rritur sa të pyesja veten përse më kishte gënjyer familja për një kohë aq të gjatë. Ndoshta nuk kishin besim te unë. Po nëse nuk kishin, përse duhet të kisha unë te ata?” shkruan Ypi*.

Shumë shqiptarë kanë filluar të flasin hapur në familje dhe në rrethe të ngushta shoqërore një ose dy vjet pas vdekjes së diktatorit. Në 1989 e kishte marrë ferra uratën, kishte rënë Muri i Berlinit dhe ishte pushkatuar Çaushesku. Në shumë mjedise flitej hapur se regjimit i kishte ardhur fundi. Të paktën ata të rritur që ishin të vetëdijshëm për mashtrimin e madh ndiheshin të sigurt se diktaturës i kishin rënë dhëmbët.  Duket pak e çuditshme që të vazhdoje ta mbaje fëmijën me përrallën e Shën Kollit. Ndoshta si të persekutuar që ishin prindërit e Leas kanë dashur të jenë më të kujdesshëm se të tjerët deri në fund. Sindroma e Shqiptare e Shën Kollit është më e fortë në hallkat më delikate të saj.

 *  *  *

Kur më ra fillimisht në dorë “Të lirë…” i Lea Ypit pata një lloj ngurrimi për ta lexuar. Kisha parë shkarazi për disa minuta një intervistë të autores në TV ku në tre katër raste përdori togfjalëshin Xhaxhi Enver, për të cilin kam alergji. Fjala ‘xhaxhi’ në shqip shpreh një marrëdhënie afërsie shpirtërore, një lloj dashurie fëminore për një njeri të afërt të familjes. E bashkuar me atë emër të urryer të shkakton pështjellim në zorrë. Është njëlloj si të thuash Xhaxhi Hitler, ose Xhaxhi Kriminel. Përgjithësisht ndër shqiptarët e përdorin ata që s'kanë dalë ende nga Sindroma dhe kanë nostalgji për atë kohë të mbrapshtë.

Jo, nuk më kishin ndikuar aspak komentet negative në rrjetet sociale, sharjet e papërmbajtura dhe akuzat si marksiste nga njerëz që ashiqare nuk kishin marrë mundimin të lexonin librin. Ndërsa fakti që ajo jep Marksizëm në Shkollën e Londrës për Ekonomi vetëm më intrigonte. Unë kam arritur ta ndaj Marksin filosof nga forma e marksizmit që u përdor gjerësisht si fytyrë ideolgjike e diktaturës.

Sidoqoftë, rast për ta lexuar u bë djali që e bleu, e lexoi shpejt dhe fliste me pasion për librin. Ai ka lindur në 1991 dhe ka shumë kurreshtje të ballafaqojë “përrallën” që ne si prindër i kemi treguar me “përrallat” që tregojnë njerëz të tjerë.

Bëra mirë që e lexova sepse ia vlente plotësisht. Në këtë shkrim u ndala vetëm në pjesën e parë, që mendoj se është edhe pjesa më e mirë e librit. Urime Leas.

Kujtdo që lexon këto rreshta, veçanërisht nëse nuk e kanë jetuar periudhën e komunizmit shqiptar, ia rekomandoj fort këtë libër. Do të mësoni shumë të vërteta, veçanërisht të vërtetën për Sindromën Shqiptare të Shën Kollit dhe gënjeshtrën e madhe kolektive.

 

 

*Përkthimet e pasazheve janë të miat (AK) pasi në dorë kam vetëm librin anglisht, jo botimin shqip.