NJË LIBËR QË BËN TOK ME MJESHTËRI HISTORINË DHE LETËRSINË

 

Shënime për romanin ‘Un mort’

të shkrimtarit Arben Kallamata

 nga Vangjush Saro

Duke ndjekur kohë pas kohe, me simpati, krijimtarinë letrare, publicistikën dhe përkthimet e Arben Kallamatës, ndjehesha i interesuar edhe për romanin e tij më të ri “Un mort”. Edhe pse jetojmë kohë kur leximi mund të të tërheqë
gjithnjë e më pak se më parë, përzgjedhjet e duhura e rivlerësojnë temën, librin-letër, më në fund të veçantën. Dhe ‘Un mort’ është vërtet një libër i veçantë. Është një roman ku historia dhe letërsia kanë bërë pakt, kurse humori dhe drama përplasen nga faqja e parë tek ajo e fundit. Është një libër nga i cili mëson, libër që të argëton dhe njëherësh të trishton e të cilin mund ta lexosh pa pengime - siç thotë një kolegu ynë - dhe kjo është vetë letërsia.

Duke përjashtuar ato që mund t’i quajmë prolog dhe epilog të këtij romani, si dhe personazhet anësore që sjellin rrëfimin - duket sikur ata rastësisht e ‘fitojnë’ atë në një pushim gjatë udhëtimit - në thelb, fjala është për… një ditë ose disa ditë në Shqipërinë e vitit 1975, pastaj tutje në 44-ën dhe sërish në 75-ën, pothuaj në kulmin e mjerimit të rendit që shkoi… Drejtues shteti, politikanë, lakej e shërbyes të tyre, spiunë, punonjës soj-soj, komunistë nga vende të ndryshme të botës, shoqërues grupesh të huaja, ushtarë, turma, frikë, pasiguri dhe pyetje. Shumë pyetje. Që lexuesi mund dhe s’mund t’u japë përgjigje. Ndonjëherë, e shihja librin sikur një film që shkonte nga dokumentari te thrilleri dhe që këtej te komedia… ‘Skenari’ i tij ka në plan të parë një tryezë, ku luhet poker dhe ku gjithnjë njëra nga karriget është pa lojtar. Mandej, filmi merr jetë në mjedise të tjera: ambasadat, Radio-Televizioni Shqiptar, rrugët, pikat kufitare, baret, hotelet, shtëpitë e pushimit, kodet, antenat dhe… raketat, të gjitha në ngjyra të përmbajtura e të ‘vizatuara’ me njëlloj ftohtësie artistike në mos me cinizëm, siç dikton tabloja e kohës së cilës i përkasin personazhet, episodet dhe objektet në fjalë.

Reja dramatike mbi Shqipërinë komike, është e gjithhershme. Zgjedhjet e saj janë të kufizuara dhe të diktuara. Kasta drejtuese, me në krye Hoxhën, e vendosur në tablo pikërisht si një grup pokeristësh, është një barrë e rëndë për vendin. (“Çdo gjë kushton shtrenjtë kur nuk e do.” James Joyce) Karrigia bosh rrëfen më shumë se ç’do ta bënin mbase faqe të tëra. Dhe nëse këtë zhanër* e shohim si një produkt të kërkimit të të veçantave në histori, kjo nuk na pengon që përkitazi të qëmtojmë vlerat estetike dhe ato në shprehi letrare. Është një roman i ndërtuar mbi fakte reale dhe ngjarje historike, por që rrëfehen në mënyrën më letrare të mundshme.

Përplasja e ngjarjeve, e karaktereve, e rrethanave historiko-shoqërore dhe atyre vetjake në pothuaj një ditë (kryesisht në Shqipëri, por jo vetëm atje,) është një gjetje; kurse shtjellimi i ngjarjeve në disa plane - edhe pse së shumti po ajo ditë, po ato çaste - i japin rrëfimit suspans, krijojnë shpërqendrim dhe njëherësh vëmendje, shpërndajnë ngjyra të një rrëfimi modern. Pra, proza në fjalë është rrëfim, por një i tillë jo i zakontë.  Megjithatë, këtu dua të ndalem pak. Poeti Rei F. Hodo ka theksuar që autori “kujdeset të mbajë bindjen postmoderne ndaj historisë.” Dhe më tej: “Shprehur ndryshe, postmoderniteti niset nga bindja se e kaluara nuk mund dhe nuk duhet të shlyhet, duke qenë se vetëdija e postmodernes është vetëdija e pranisë së të kaluarës në të tashmen.” Në lidhje me këtë term, edhe më herët, unë personalisht kam shprehur ndonjë objeksion, duke parë (mbase pak me cinizëm) se çfarë vjen pas asaj ‘post’… Megjithatë, i respektoj ato që dëgjoj e lexoj, për më tepër që poeti në fjalë, në vijim të këtij meditimi estetik, citon Umberto Econ, që thotë: “Postmodernizmi i përgjigjet modernes, duke kuptuar se e shkuara, meqë nuk mund të shkatërrohet, sepse shkatërrimi i saj sjell heshtjen, duhet të rivizitohet, por me ironi dhe jo në mënyrë të pafajshme”. Për çudi dhe për kënaqësinë e lexuesit, kjo është kështu edhe në këtë libër.

Përqeshja e atmosferës politike dhe e protagonistëve të saj, vjen si një nga zgjidhjet kryesore që autori i ka dhënë lëndës së mbushur me histori, demagogji, krime, flirte dhe humor të zi. Për të realizuar ‘vizatimin’ e pamjeve të kohës: tufat, tribunat, tunelet, turistët (e tipit të lëvizjes M-L dhe këtu u teprua me ‘t’ por ishte i duhur aliteracioni) autori ka preferuar të flasë me ndihmën e ironisë dhe sarkazmës; ato ai i njeh mirë edhe nga përvoja e mëparshme letrare, edhe nga përkthimet e cilësuara. Këto mjete, që siç thotë një shkrimtar i njohur, janë bërë shumë ‘të modës’ në letërsinë e kohës, e ndihmojnë autorin të rindërtojë tablonë ku shumica shkonte pas berihajt e pak të tjerë shtireshin sikur po ndryshonin dimensionet e botës; në fakt ishin idhtarë e praktikues të një rendi që do të dorëzohej shumë shpejt.

Pothuaj e gjithë vepra është njëlloj grotesku, një show ku njerëzit mund të qeshin, mund edhe të meditojnë; ka grintë në të gjitha skenat, rrëfimet, dialogët, gjer dhe përshkrimet e qeta e të sheshta (sikur njëlloj keqardhjeje për atë ‘histori’ sa komike aq edhe dramatike). Dhe s’di pse, duke lexuar episode të caktuara, përtej shpjegimeve e lëndimeve qoftë edhe nga e shkuara, më vinin nëpër mend vargjet e Hermann Hesse: “Lëkundet një varkë/ dhe mes errërave qan me të madhe…” Mund të përfytyrohet edhe kështu. Por dhimbja është diku përqark. Në tryezën e pokerit nuk lejohen lotët; ka vetëm vanitet dhe drithma.

Mendoj se nuk ka qenë një punë e lehtë. Densiteti i ngjarjeve ka kërkuar shumë vëmendje ndaj subjektit dhe rendit të gjërave. Kallamata ia ka dalë, duke ndarë e peshuar mirë njohuritë, të dhënat, faktet, si dhe duke mos e përdorur interpretimin autoresk si ‘qaravitje’ ndaj marrëzive të kohës, çka e shohim në një sërë krijime të sforcuara. Me të drejtë, poeti Skënder Buçpapaj, në shënimin e vet për romanin, shkruan për “një zhdërvjelltësi të pazakonshme dhe një lehtësi të natyrshme alla Arthur Conan Doyle, të kalimit nga një rrafsh rrëfimor në një tjetër, nga një kapitull në një tjetër, nga një episod, një situatë, një personazh tek tjetri, nga një mister tek tjetri, nga një intrigë tek tjetra, nga një labirinth tek tjetri, duke e mbajtur gjithnjë lexuesin nën trysninë e padukshme të adrenalinës së leximit, çka shënon, mendoj unë, tashmë një pjekuri të admirueshme të autorit Arben Kallamata, në fushën e romanit.”

Për ta ulur në tokë problemin, për ta rrëfyer edhe më thjesht mjeshtërinë e autorit dhe përparësinë e shprehisë letrare në këtë roman, po ndalem tek episodi me ushtarin kufitar Mystehak. Ky episod është sikur një novelë më vete: vizatimi i tablosë në incidentin e Kakavijës dhe meditimi i ushtarit të ngratë, me automatik në dorë bri autobuzit me turistë, gati për të vrarë a gati për t’u vrarë edhe vetë, anipse është vetëm punë çastesh, zbulon dhe rrëfen me realizëm e dhimbje atë çfarë është përjetuar e ndjerë për dekada të tëra nën atë rend, nga shumë shqiptarë, nga të gjithë mbase, kudo që ata janë ndodhur, në detyra e pozicione të tilla, apo të përafërta asi, kur shkonte koka e tjetrit ose e vetë protagonistit… Episodi është një nga aktet më të bukura të ‘filmit’ për të cilin fola më lart. Dhe ka aq shumë vërtetësi e drejtësi në realizimin e tij: “Ai donte vetëm të shkonte me lejë te nëna, në Leshnjë. Asgjë tjetër.”

Prozë e mirë. Gjuhë e pasur dhe e pastër; frazat e shkurtëra janë model, të gjatat të habisin me saktësinë e tyre. Edhe pse në një zhanër ku, siç thamë, mbizotërojnë faktet historike dhe interpretimet gjithë aso, autori bën kujdes që të ‘vizatohen’ mirë e në mënyrë bindëse figurat e njohura apo personazhet që mund të jenë më pranë trillit sesa realitetit historik. Kështu ka shkuar kjo edhe me dy nga personazhet kryesore, Fransuaza dhe Ylli, që si një zgjidhje edhe përtej motiveve historike të romanit, bëhen bashkë duke kontribuar në shmangien e një marrëzie që mund të prodhonte katastrofë, punë raketash e luftërash, që prapë - në atë që mund ta quajmë epilog - ciceronët e këtij rrëfimi e shohin ose me humor ose me nënvleftësim.

Libri, përveçse me mjeshtëri letrare, është shkruar gjithaq me përgjegjshmëri dhe frymë qytetare; e qorton dhe e mëshiron atë pjesë të historisë të vendit në ato vite, siç edhe e rrëmben lexuesin me skenat brilante dhe rrëfimin e zhveshur nga çdolloj mbindjenje apo loje me të vërtetën. Dhe që t’i mbyll këto radhë, ishte një kënaqësi që e lexova dhe që më jepet rasti ta vlerësoj; është një vepër e veçantë, pse jo “një risi e kalibrit të lartë në letërsinë bashkëkohore shqiptare”, siç shprehet kolegu ynë Taulant Dedja. ‘Un mort’ i shkrimtarit Arben Kallamata, libri i tij, si letërsi dhe si botim, është vërtet një prurje serioze. Me epitetin disi formal ‘serioze’ kam parasysh kompozimin e romanit, mënyrën e të shkruarit dhe gjuhën, cilësinë e botimit, paraqitjen grafike, standardin teknik dhe elemente të tjerë për shpjegimin e të cilëve, këto radhë ishin pak. ‘Un mort’ është një libër shumë i mirë: kam bindjen se çdo lexuesi do t’i jepte kenaqësi, çdo biblioteke serioze - publike apo vetjake - do t’i rrinte bukur.

 

……………………………………………………………

 

*Romani historiko-letrar, rreth të cilit ka disa teori e shtjellime, është një disiplinë ku faktet historike dhe trillimi letrar herë shtyjnë njëri-tjetrin e herë gjejnë gjuhën e përbashkët; është një zhanër në të cilin janë angazhuar shkrimtarë ndër më të njohurit: Edward Bulwer-Lytton, Walter Scott, Alessandro Manzoni, Mikhail Zagoskin, Raffaello Giovagnoli, etj. ndërkohë që mund të kujtojmë se emra të tjerë të ndritur të letërsisë, Leon Tolstoi, Gustav Flober, Stefan Cvajg, për rrethana që s’mund të shpjegohen gjatë në një shënim si ky, i kushtuan këtij zhanri një pjesë të mirë të krijimtarisë së tyre. Në letërsinë tonë mund të përmenden Ndoc Nikaj (‘Shkodra e rrethueme’) për të vijuar me Sterjo Spase e më pas Sabri Godo, etj.

 

  

Nje popull i gjendur ne rruge, me syte nga lart!

 Arben Kallamata dhe “ Un mort”

Nga Vjollca Spaho

Ate dite te perurimit te romanit u gjenda pak keq, pasi nuk e kisha lexuar librin.

Por u kenaqa shume, bashke me Yllken, ku takuam shume shqiptare, degjuam per librin, per jeten dhe vepren e shkrimtarit, Arben Kallamata!

Organizimi ishte nje tjeter kenaqesi!

Qe ne fillim, me beri pershtypje titulli i romanit!

Pse “Un mort”?

Ne cdo rast, gjate leximit te nje libri dhe perceptimit te vlerave, apo mesazheve nga lexuesi, nje rol mjaft domethenes luajne edhe titujt, te cilet sherbejne, jo vetem si elemente paraqites, pergjithesues apo orientues, por ata lehtesojne lexuesin te kuptoje e te jape konsiderata qe nga titulli i tij.

Dhe ne kete rast, eshte kaq bukur, kur me tej, leximi mund te rezonoje me te.

Keshtu ndodhi qe ne kapitullin e pare te romanit:

“ Parada” 1 maj 1975.

Dhe m’u kujtua ajo dite.

Une maturante, jo ne Tirane.

Por sa prova, sa ore mesimit te lena, sa lodhje neper bulevard , sa frike, si ta mbaje koken, librin e kuq te PP Sh, syte, duart, kembet…

Sa kam qare per nje pale corape te bardha qe mami per t’i thare me hekur, mi dogji fare?!!

O Zot!

Kujdes!!

Do vij shoku X nga lart!

Ku ishte kjo “ nga lart” ?

Nje popull i gjendur ne rruge, me syte nga lart!?!!

Sigurisht qe ky kapitull rezonon mrekullisht me kapitujt e tjere te romanit brenda nje mesazhi te qarte qe synon te sjelli jo vetem atmosferen e pergjithshme te asaj kohe, por me se shumti te futet ne thellesi te tuneleve e nentuneleve, te parades, edhe pas parades, ne pallatin e Brigadave, ne Radio Tirana, ne Plepa e Kakavije, ne Kine e Kanada, ne malet e Skraparit dhe te Vidhkuqit, ne kohen e Luftes dhe te Paqes, me komandantin ne krye, ne podiume e tavolinen e pokerit, me Dullo e Sulo, Dushan e Milan, spiun jugosllave, ruse, kineze e kanadeze…

Pra, romani trajton temen e kohes se diktatures, por me nje stil, gjuhe e kompozicion qe te sjell ne mendje figurat qe formon tallashi metalik ne nje fushe magnetike, kapitujt e romanit jane bashkuar per te afirmuar me vendosmeri , por me kaq vertetesi , ate kohe, ate kohemort, per nje vend e nje popull, fatet e te cilit vendosen ne tavolinen e pokerit…

Romani, edhe pse eshte historik, lexohet me shume kenaqesi edhe nga Ne qe e jetuam ate kohe, lexohet dhe te krijon shume ndjenja, larg ftohtesise se dijes se dukshme( njohjes se historise) te emocionon dhe te ben jo vetem te mbash qendrim per te kaluaren, por te gjesh kenaqesi per te tashmen dhe te ardhmen.

Sepse libri eshte kujtesa jone. Dhe jo vetem.

Eshte kultura dhe dija, imagjinata dhe emocioni!

Ngjarjet zhvillohen ne tri vende, ne tri kohe me tri lojtare pokeri, jo me kater.

I katerti eshte vdekja, eshte “ Un mort”!

Romani mbyllet me kapitullin aq domethenes

“ Bardhesi dhe Paqe” i cili i kundervihet kapitullit te pare, edhe per nga kuptimi stilstik i togut te fjaleve; (bardhesi dhe paqe)dhe qe plotesohet si nje gjetje stilistike dhe shume artistike e autorit, si pjese e mozaikut te vepres, e cila merr formen e plote, edhe nga prologu dhe epilogu i romanit

Pa hyre ne detaje te tjera aristike, figuracionin, vecanti groteskun, pershkrimin e personazheve, stilin terheqes , me duhet te them qe romani duhet lexuar nga te gjithe.

Edhe nga femijet tane! Sidomos nga Ata!

Edhe per gjuhen e bukur dhe te paster shqipe!

Sepse gjuha e romanit eshte nje force e fuqishme, ajo e tregon historine duke i I radhitur ngjarjet, fjalet, personazhet historike e artistike me nje rrjedhshmeri si ne nje parajse fjale!

Ne fakt romani perfaqeson nje tekst te arrire, me plot vlera jo vetem historike por edhe artistike, ku secili nga keta godet ne shenje!

Dhe se fundi, mendoj qe per te dhene konsiderata te plota per nje liber te lexuar , duhen te kalojne disa vite dhe pas nje rileximi te tij!

Suksese shkrimtarit Arben Kallamata!

ME FRYMË PEZULL

NËPËR FAQET E ROMANIT “UN MORT” TË ARBEN KALLAMATËS

Nga SKËNDER BUÇPAPAJ

VOAL – 04.06.23

Fryma pezull, the suspens, është karakteristikë e përgjithshme e stilit artistik të një vepre, i mjeshtërisë artistike të rrëfimit, të shpalimit të subjektit, është çelës kryesor në duart e krijuesit për ta detyruar individin lexues apo publikun lexues të ndjekë faqe pas faqeje, skenë pas skene subjektin e një vepre.

Veçanërisht, fryma pezull është karakteristikë e letërsisë së krimit, veprave me detektivë, letërsisë policore, deri letërsisë së fantashkencës dhe asaj të fiksionit historik. Lexuesi, publiku i letërsive të tilla, me kufij të përzier të zhanreve (gjinive), asnjëherë të përcaktuar qartë, më mirë me thënë – fantazia e tij është gjithnjë e varur nga fanatazia e krijuesit, nuk është asnjëherë i pavarur, ndonëse vepra të tilla bazohen gjithnjë te intelekti i lexuesit, te intelekti i publikut, te prirja e tyre e theksuar dhe e veçantë për të fantazuar por edhe te gatishmëria e tyre për ta lëshuar veten në krahët e fantazisë.

Parimi i frymës pezull në marrëdhëniet me lexuesin është i shpallur që në titullin intrigues “Un mort” të romanit, në moton intriguese në fund të ballinës së parë: “Viti 1975. Janë tre dhe luajnë poker me një ndenjëse bosh, të vdekur. Për tango duhen dy, për poker, katër. Me në mort aty luhen jetë njerëzish.”, por edhe në titujt, të gjithë intrigues, të kapitujve të romanit.

AUTORI I ROMANIT “HIJET E MUZGUT”

Nëse romani tjetër i suksesshëm me temë historike i Arben Kallamatës “Hijet e muzgut”, ndërthur dhe përzien mitologjitë biblike, mitet historike, mitet kombëtare, duke i zhvilluar ngjarjet kryesisht në pellgun lindor të Mesdheut nga Apeninet në Ballkan, në Azinë e Vogël, Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut (Magreb), tashi romani i ri “Un mort” është një tjetër roman me temë historike (“një histori spiunësh, që ka shmangur një luftë bërtahmore”, fq. 248) që i zhvillon ngjarjet në tri kontinente (Evropë, Amerikën e Veriut dhe Azi (Lindjen e Largët), i zhvillon ato jo ndërmjet epokave si “Hijet e muzgut”, por midis disa dhjetëvjeçarëve. Ashtu si romani i mëparshëm ka në qendër botën shqiptare, ky roman ka në qendër tashmë Shqipërinë e Enver Hoxhës, Shqipërinë e krimeve të tij, rreziku i të cilave mund të mos mbetet brenda bunkerëve të tij, por mund të rrezatohet në shkallë botërore. Kjo, falë shpirtit binjak të Enver Hoxhës në Lindjen e Largët, Mao Ce Dunit, i pari tashmë në fazën më agresive të çmendurisë paranojake, pasi ka pësuar një infarkt diabetik dhe ka filluar të flasë me fantazmat e viktimave të tij, i dyti me vdekjen në fyt, në çastet e fundit të jetës.

I PANJOHURI OSE RRËFIMI NË ROMAN I VËNË NË GOJËN E NJË SHELOCK HOLMESI

Në aspektin kompoziconal romani është ndërtuar mbi parimin e retrospektivës, e cila paraqitet në tri rrafshe. Rrëfimi i ngjarjeve të romanit kryhet brenda një nate (3 gusht 2019- Hyrja- Prologu- 4 gusht 2019- Mbyllja- Epilogu) sigurisht nga një Sherlock Holmes, emri i të cilit mbetet “I panjohuri”, në fshatin e vogël piktoresk Chexbres, Zvicër, ku autori ndodhet bashkë me të shoqen, Lejlanë, dhe një çift miqsh, Klajdin dhe Verën. Rrafshi i dytë dhe vendimtar i zhvillimit të ngjarjeve ndodh në ditët e fundit të prillit dhe ditët e para të majit të 1975, ndërmjet të cilave është parada e 1 Majit, e cila është objekt i hetimit nga britanikë të njohur nga publiku shqiptar më herët si personazhe negative nëpërmjet kujtimeve të Enver Hoxhës “Rreziku Anglo-Amerikan për Shqipërinë”. Ky rrafsh karakterizohet nga dendësia e madhe e ngjarjeve dhe ngadalësimi i kohës romanore si një darë makthi që vjen duke u shtrënguar nga kapitulli në kapitull. Vendodhjet janë Tirana (Banesa e Enver Hoxhës, Shetitorja “Dëshmorët e Kombit”, Selia e KQPPSH, Pallati i Brigadave, Radio Tirana 2, Ambasada Kineze), Rinasi, Plazhi Durrës, Plepat Durrës, Kakavijë, Skrapar, Bari (Itali, Vila Puljeze), Kanada- Saskaçevan, Pekin. Rrafshi i tretë përbën retrospektivën e largët, rrafshin zanafillor të krimit të madh rreth gjysmëshekullor komunist ndaj shqiptarëve. Ngjarjet e tij zhvillohen diku në malet e Shqipërisë Juglindore, prill 1944.

Nëse romani është vënë në gojën e një Sherlock Holmesi, atëherë edhe shtjellimi romanor do të ketë një zhdërvjelltësi të pazakonshme dhe një lehtësi të natyrshme alla Arthur Conan Doyle, të kalimit nga një rrafsh rrëfimor në një tjetër, nga një kapitull në një tjetër, nga një episod, një situatë, një personazh tek tjetri, nga një mister tek tjetri, nga një intrigë tek tjetra, nga një labirinth tek tjetri, duke e mbajtur gjithnjë lexuesin nën trysninë e padukshme të adrenalinës së leximit, çka shënon, mendoj unë, tashmë një pjekuri të admirueshme të autorit Arben Kallamata, në fushën e romanit.

TRYEZA E POKERIT DHE ROLI I “UN MORT” NË ROMAN

Pokeri është e vetmja përvojë që e zotëron vertet në jetën e tij Enver Hoxha, një njeri pa asnjë profesion, pa asnjë përgatitje shkollore, pa asnjë të dhënë intelektuali. I vetmi talent i tij është pokeri, një lojë kumari, kuptimi i së cilës është mashtrimi dhe suksesi i së cilës varet nga fati, i cili përcakton letrat e mira që të bien në dorë, dhe nga mënyra si i luan secili letrat që i bien në dorë. Enver Hoxha është kryesori në tryezën e pokerit dhe i vetmi fitimtar i lojës në atë tryezë, e cila është nyja e të gjitha intrigave që e karakterizojnë politikën dhe jetën e Shqipërisë që nga Lufta e Dytë Botërore. Ai është gjithashtu kreu i grupit të pokeristëve që, deri më 1975, i kanë mbijetuar lojës. Të tjerët janë Dule Zvërneci, prapa cipës së të cilit qëndron Sulo Gradeci, pokerist shumë i mirë, i njohur me nofkat Fotografi, Silloja, kryesisht Koburja. Nëse Enveri është truri i Dules, Dule është dora e Enverit. Kjo është binjakëria e tyre. Tjetri është Perikli Toto, me nofkën Greku dhe epitetin Eminenca Gri e Enver Hoxhës, me të cilin mund identifikohet lehtësisht Sofokli Lazri. Është i vetmi nga bashkëpunëtorët e diktatorit që e mbijetoi atë duke zgjedhur që të jetë këshilltari i tij i përhershëm dhe të mos mbajë asnjëherë asnjë lloj posti, asnjë lloj pushteti tjetër, pra të mos ketë kurrfarë karriere. Në ndenjësen e përkohshme, të boshit, të un mor, të të vdekurit në tryezën e pokerit, më 1975 është Nexhmije Hoxha, e cila më parë ka qëndruar më tepër si spektatore, por që tashmë ka filluar të zbresë edhe vetë në fushë.

Tryeza e ngushtë e pokerit u themelua nga Enver Hoxha me Mustafa Gjinishin dhe dy serbët Dushan Mugosha e Miladin Popoviçi. Iduesit ishin këta dy të fundit dhe po këta ishin që nuk e duronin në tryezë Gjinishin “ngaqë ai luante poker më mirë se tre të tjerët dhe ishte në gjendje t’ua kapte thuajse të gjitha bllofet. Pas marrëveshjes që Gjinishi nënshkroi në Mukje, me miratimin e Hoxhës, tryeza e ngushtë, në mungesë të tij, ia bën gjyqin dhe realizon pa vonesë ekzekutimin prapa shpine. Vendimi ishte i Mugoshës: “E dënoj me vdekje”. Sipas tij, komunisti Gjinishi është agjent britanik dhe amerikan. Britanikët e dërguar pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare, rastësisht, janë dëshmitarë të ngjarjes dhe Xhualian Emeri merr si kujtim një plumb nga ky kontekst i ngjarjes. Plumb që do t’i hiqet nga trupi, por jo nga mendja, asnjëherë.

Vendin e dy serbëve, me largimin e tyre, e zënë pikërisht Dule Zvërneci dhe Perikli Toto. Tryeza e ngushtë e pokerit, ku të gjithë janë të barabartë, por “komandanti është më i barabarti nga të gjithë” (një shprehje oruelliane kjo) është instanca më parazite dhe më gjakatare që iu mbivihet të gjitha institucioneve shqiptare në historinë e mëvonshme. Ajo zgjerohet me kë të duash, por të gjithë të tjerët, pasi i ngre në poste dhe iu jep pushtete, i gjykon, pastaj i grin dhe i korr. Hetimet, prokuroritë, gjykatat, gjithë aparati i dukshëm e ai i padukshëm i diktaturës, janë vetëm dora e zgjatur e tyre.

Duke qenë një roman i misterit të krimit, tiparet e personazheve jepen me fare pak nota. Edhe ato janë më shumë tipare të brendshme se të jashtme. Janë tipare që shprehin brendësinë e personazheve të lidhura me krimin si në rolin e përgatitësve dhe realizuesve të krimit, edhe në rolin e hetuesve, zbuluesve apo parandaluesve të krimit. Kështu, vetëm kur merret me portretin e pokeristes së katërt, Nexhmije Hoxhës, ndihet domosdoja për ta bërë këtë portret të saj: “Më në fund kuçedra kishte marrë pamjen e saj të plotë- dy koka, gjashtë duar dhe një karrige bosh, që mund të ishte pjesa e humbur e trupit, një bisht ose çfarëdo gjë tjetër.”

Logjika përshkuese e romanit është lufta midis personazheve të tryezës së ngushtë të pokerit dhe të projektuarve të tyre në poste e pushtet dhe lufta midis personazheve të cilët janë të gjallë më 1975 dhe atyre që janë të vdekur nga viti 1944 e deri atëherë. Si të vdekur të paradhënë janë të gjithë ata që do të korreshin si grupe puçiste pas vitit 1975 e deri në vdekjen e Enver Hoxhës.

RAKETAT BËRTHAMORE KINEZE DREJT SHQIPËRISË – KËRCËNIMI PLANETAR

Personazhet pa të cilat nuk mund të qëndrojë ngrehina e romanit janë kanadezja kebekiane Fransuaza dhe shqiptari Ylli Shipska i Radio Tiranës 2. Janë ata që bien në gjurmët e dërgesës që Mao Ce Duni, i cili kërkonte të kërcënonte Perëndimin nëpërmjet Shqipërisë së shndërruar në fuqi atomike, ia dërgonte Enver Hoxhës, i cili donte të krijonte mitin e Shqipërisë si fuqi atomike. Roli i Fransuazës dhe Yllit më shumë se mision, është amanet i prindërve të tyre, i shndërruar në ideal të jetës së tyre, për të cilin ata janë gatit të flijohen. Bashkëveprimi i tyre nga larg dhe nga afër ndiqet me frymë pezull deri në faqen e fundit të romanit, më shumë se çdo linjë tjetër.

Rreth këtyre dy personazheve, më artistikët e romanit, vërtiten Seit Kryeziu, David Smaili, Billi Meklin, Xhulian Emeri, Rexhinal Hibert, të përqëndruar në Bari të Italisë, prej nga ndjekin paradën e 1 Majit 1975; Hardial Bens, Sandra L. Smith, Rolf Gersenberger, në Kanada; Mao Ce Duni, e shoqja Jang Qing (Perëndia e Propagandës), Ten Hsiao Pin në Pekin, diplomatët e tyre, shifrantët e tyre dhe punonjësit e tyre në Radio Tirana 2.

Ironia e madhe qëndron në të vërtetën se Enver Hoxha është ai që e ka dekonspiruar i pari dërgesën e raketave bërthamore nga Kina drejt Shqipërisë. Sipas rrëfyesit të ngjarjeve në roman, vetë Enver Hoxha, informatori i parë dhe kryesor i Titos në Tiranë, është ai që ka dekonspiruar aksionin. Dhe Titoja, mbi këtë burim të sigurt, është ai që ka sensibilizuar Perëndimin, duke ia ngjallur frikën e një reagimi sovjetik në Ballkan.

E vërteta për marrëdhëniet Enver-Tito, marrëdhëniet Tiranë-Beograd, marrëdhëniet Shqipëri-Jugosllavi, të cilat nuk u prishën kurrë, shpaloset nga Sherlock Holmesi shqiptar në faqet 147-149 të romanit, faqet më intensive të një të vërtete historike dhe shumë fatkobe për çështjen shqiptare (ia vlen për t’u lexuar nga çdo shqiptar që di lexim!). Për të maskuar këtë të vërtetë, Enver Hoxha ndërmerr lojën më të madhe stërvitore ushtarake të zhvilluar ndonjëherë në Shqipëri, duke i lëvizur trupat drejt veriut të vendit dhe duke u zhvendosur me familjen dhe me gjithë udhëheqjen e lartë të vendit në bunkerët e Skraparit, natyrisht, duke e marrë me vete edhe tryezën e ngushtë të pokerit.

Në këto rrethana, kemi morinë më të madhe të ngjarjeve, që zhvillohen paralel ndaj njëra-tjetrës dhe njëkohësisht në ndërvartësi të madhe mes tyre. Fransuaza dhe Ylli Shipska, pas shumë peripecive, shtijnë në dorë aparaturën e ambasadës kineze ku janë regjistruar bisedat mes Pekinit dhe ambasadës kineze në Tiranë për raketat bërthamore, Sigurimi i Shtetit vihet në gjurmët e tyre nga Radio Tirana 2 deri në Kakavijë, rritet ndjeshmëria në Greqinë fqinje, së cilës ia ka frikën vërtet Enver Hoxha, realizohet aksioni i ndërmarrë nga Fransuaza dhe Ylli Shipska, shtensionohet situata me Greqinë.

Fransuaza dhe Ylli Shipska është linja më enigmatike në misteret dhe të papriturat e njëpasnjëshme. Ia vlen që ta lëmë krejtësisht në duart e lexuesit ta zbërthejë këtë linjë që mbetet enigmë deri në faqen e fundit të romanit.

PARODIZIMI I HISTORISË DHE DEHEROIZIMI I REALITETIT TË SHQIPËRISË KOMUNISTE

Ashtu si romani “Hijet e muzgut” bën parodizimin e miteve biblike dhe atyre historike, edhe romani “Un mort”, bën parodizimin e historisë së Shqipërisë së Enver Hoxhës. Mjetet e humorit, ironia (qesëndia), sarkazma, grotesku janë mjetet që i zotëron mjeshtërisht Arben Kallamata edhe në këtë roman, por gjithnjë ne pajtim me rrëfimin gjakftohtë deri në cinizëm të një Sherlock Holmesi shqiptar.

Parodizohet figura e Enver Hoxhës, i cili “me botimin e Vëllimit 69 të veprave të plota… mes shumë arritjeve të tjera, konsiderohej shkrimtari më i madh dhe më prodhimtar i vendit”, i cili më së shumti masën e eksitonte me mënyrën “si e tundte kokën dhe dorën e tij të dashur, pëllëmbën e tij të shtrenjtë të madhe e të bardhë, e cila lëvizte ritmikisht lart e poshtë, diku pak më poshtë se lartësia e veshit të tij të djathtë”.

Parodizohet figura e Mao Ce Dunit, deri në frymën e fundit në mes të vajzave këmbëlidhura, kurvickave profesioniste që iu shërbenin të gjitha tekave dhe trilleve të kryetarit të Kinës.
Parodizohet e ashtuquajtura lëvizje marksiste-leniniste botërore si një agjenturë e mirëfilltë e të gjithë atyre që e financonin.

Kulmi artistik i parodizimit të marrëdhënieve internacionaliste midis Shqipërisë dhe Kinës motër është kapitulli “Shoqja kurvë”, i vetmi në roman pa datë të saktë, një e dhënë e lënë qëllimisht në duart e lexuesit. Partia vret Teknikun, sepse “Tekniku ishte dëshmitar i impotencës së Partisë.” Dhe Tekniku nuk është tjetërkush veçse Cen Pao Y, i ashtuquajturi hero internacionalist, për të cilin propaganda komuniste thoshte se ra duke punuar për ngritjen e antenës së shpërndarjes së sinjalit të Televizionit Shqiptar.

Ky kapitull shquhet edhe për ngjyrimin lirik të veçantë, i cili është i pranishëm gjithandej në faqet e romanit “Un mort” të Arben Kallamatës.

PËRKTHYES I ROMANEVE TË ORUELLIT

Arben Kallamata është përkthyes skrupoloz i romaneve “1984” dhe “Ferma e kafshëve” të George Orwell, dy kryevepra të letërsisë botërore. Zotëruesi i shqipes së lartë, në të gjitha shtresat e saj më të pasura artstike, siç e përmenda edhe më lart, ndihet edhe në romanin “Un mort”. Më kryesorja është se anembanë romanit ndihet fryma oruelliane në karakterizimin e personazheve të tryezës së ngushtë dhe asaj të gjerë të pokerit të Enver Hoxhës, sidomos në marrëdhëniet e tyre me udhëheqësin. Dymendimi, aftësia për ta fshehur mendimin përballë udhëheqësit, në këto marrëdhënie përcakton jetëgjatësinë politike të bashkëpunëtorëve të afërm të diktatorit, përcakton zgjatjen e mbijetesës në nomenkalturën komuniste të Enver Hoxhës. Tortura ndaj vetes (vetëtortura) përshkon gjithë nomenklaturën e kohës, në trajtë rrathësh që, sa më shumë ngjiten drejt udhëheqësit, aq më shumë ngushtohen, sa më shumë që ndodhen përballë syve të diktatorit, aq më të torturuar, aq më shumë të torturueshëm janë, sa që duket sikur mezi presin të ulen në bankën e të akuzuarve dhe të dalin para togave të pushkatimit. Arben Kallamata, në romanin “Un mort”, nga faqja në faqe, nga kapitulli në kapitull, me mjeshtëri dhe natyrshmëri, na prin nëpër qerthullin e historisë së krimit të diktaturës, duke na mbajtur gjithnjë në lartësinë e kohës sonë.

https://www.voal.ch/me-fryme-pezull-neper-faqet-e-romanit-un-mort-te-arben-kallamates-nga-skender-bucpapaj/kulture/letersi/?fbclid=IwAR0GrKf7L8S8MUrKXKIe9fZeeDfPFc_6MXc4G1_oX_aAj_6b4_uSAs8cz-Q