Përse nuk e festoj 29 Nëntorin

Unë jam tolerant me festat. Për shembull, megjithëse ateist, në një tryezë me një shoqëri të mirë, me një gotë verë, me një thelë gjeli, një bërxollë apo një biftek, festoj gjithë qef Divalin, Krishtlindjen, Hanakan, Bajramin, Vitin e Ri Kinez, Novruzin, Ditën e Verës, Thanksgiving, Vesakhan, Holin, Visun – kë të doni. Për këtë kam dëshmitarë.

Por 29 Nëntorin nuk pranoj ta festoj. Pse?

29 Nëntori si ditë e çlirimit të Shqipërisë është mashtrim. Të gjithë dokumentët e kohës tregojnë që Shqipëria është çliruar në 28 Nëntor 1944. Domethënë që ushtari i fundit hitlerian është larguar në këtë datë. Deri një vit më vonë kjo është mbajtur si data zyrtare e çlirimit edhe nga vetë Enver Hoxha.

Po të vihej thjesht në diskutim dita kur është larguar ushtria naziste nga Shqipëria, unë do ta kisha toleruar dhe do ta festoja me qef edhe 29 Nëntorin. Në fund të fundit bëhet fjalë për një çlirim dhe ne, shqiptarët, që e kemi zakon të kundërshtojmë njëri-tjetrin për çdo gjë, mbase do të ishte mirë të pajtoheshim në këtë pikë dhe ta ngrinim nga një gotë bashkë. Por puna nuk është kaq e thjeshtë.

29 Nëntori u zgjodh nga Enver Hoxha në kuadrin e hapave për bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë, ku përfshiheshin edhe bashkimi i monedhës, heqja e doganave, falja e floririt dhe pasurive shqiptare bosëve të Beogradit, etj. 29 Nëntori për Jugosllavinë festohej si dita kur Këshilli AVNOJ shpalli Federatën Demokratike të Jugosllavisë. Enver Hoxha kërkonte ta njësonte edhe festën e çlirimit të Shqipërisë me këtë datë.

Ideja e përfshirjes së Shqipërisë në Jugosllavi ishte pjesë e paneve të Titos për krijimin e një Konfederate Ballkanike me qendër Beogradin. Për sa kohë vazhdoi Lufta e Dytë Botërore Stalini ia ushqeu Titos këtë shpresë, pasi ai kishte nevojë për mbështetjen ushtarake të partizanëve jugosllavë dhe për një rezistencë anti-fashiste në të gjithë Ballkanin. Enver Hoxha ishte thjesht një hallkë e këtij plani, një vegël që i duhej Titos për ta pasur të lehtë punën në këtë pjesë të Ballkanit.

Por mbarimi i luftës solli të tjera përparësi për Stalinin. Atij nuk i leverdiste të kishte një fuqi të fortë në cepin e perandorisë së vet, aq më tepër nën Titon që flirtonte hapur me anglezët dhe amerikanët. Ideja e Federatës Ballkanike u hodh në kosh. Titoja u thartua me Stalinin.

A mund ta merrte Titoja Shqipërinë pas rënies së idesë së Federatës Ballkanike? Natyrisht që mund ta merrte. Stalini, megjithëse kundër konfederatës, i dha leje për këtë me foljen e famshme “gllabëroje” që citon Gjilasi. Por Titos i iku oreksi për të gllabëruar. Si mjeshtër i ekujlibrave politike ai e dinte që do t’i bëheshin ca si tepër shqiptarë në Jugosllavi dhe do t’i hapnin punë. Atij i leverdiste më mirët’i linte shqiptarët të ndarë në katër-pesë pjesë, dhe shtetin e Shqiptarëve në një gjendje sa më të keqe, që të mos iu bëhej zili shqiptarëve që kishte nën kontroll ai vetë. Hoxhës iu dha urdhëri: Rri aty, mbaje vendin baltë dhe mbretëro në mes të baltës. Për sa kohë që s’më hap punë mua, as unë s’do të të hap punë ty. Kufijtë do t’i kemi të ndarë, dhe të ndarë mirë. Hoxha natyrisht që u bind, dhe u lidh me Rusët për të rrumbullakosur alibinë. Por Titos dhe kërkesës së tij i shërbeu deri në frymën e fundit.

29 Nëntori për mua është një pjesë e shëmtuar e një plani të shëmtuar, thellësisht anti-kombëtar, anti-shqiptar. Festimi i kësaj date është pajtimi me tradhëtinë kombëtare të Enver Hoxhës.

Jo rrallë më pyesin : Si mund të mos e festosh ti këtë ditë, kur yt atë ka qënë partizan dhe ka luftuar për këtë ditë?

Im atë ka qënë partizan dhe ka luftuar për çlirimin e Shqipërisë dhe jo për 29 Nëntorin. Për këtë unë e respektoj edhe më shumë. Ai, dhe mijëra të tjerë si ai që dolën në mal dhe luftuan me ndershmëri kundër pushtuesit nuk ëndërronin as pasuri, as ofiqe, as luftë klasash, as regjimin e terrorit që vuri Enver Hoxha. Ata ëndërronin një Shqipëri të lirë nga pushtuesit dhe demokratike, një Shqipëri të begatshme për të gjithë. Këtë ëndërr ata kujtuan se e realizuan në 28 Nëntor 1944. Por ëndrra u vodh dhe u përdhos nga Enver Hoxha dhe klani rreth tij.

Dikush mund të thotë që po të mos kishte qënë Enver Hoxha, do të kishte dalë një tjetër që ta vidhte ëndrrën. Edhe kjo mund të kishte ndodhur. Një tjetër mund të thotë që kjo është gjëja më e rëndomtë - pas të gjithë lëvizjeve të mëdha, del një grup maskarenjsh që vjedh ëndrrën – siç u vodh dhe po vidhet ëndrra e studentëve të Dhjetorit dhe gjithë shqiptarëve për Demokraci. Edhe kjo është e vërtetë.

Për mua ka rëndësi që 28 Nëntori i vitit 1944 është data kur u çlirua Shqipëria nga fashizmi dhe u bë realitet një pjesë e ëndrrës së atyre partizanëve shqiptare që luftuan për liri. Ndrsa 29 Nëntori është data që caktoi ai, vjedhësi i ëndrrës, si fillim të pushtetit të tij të ndyrë. Ajo është data e tradhëtisë kombëtare.  29 Nëntor ishte emri që iu vu vjedhjes.

Prandaj edhe unë dua t’i qëndroj përkrah edhe të vërtetës, edhe t’im eti, edhe gjithë atyre që luftuan sinqerisht për një Shqipëri të lirë dhe demokratike kundër pushtuesve fashistë dhe nazistë, por që u tradhëtuan në mënyrën më të poshtër. Fakti që kjo datë përkon me Ditën e Flamurit, me Shpalljen e Pavarësisë, datën më të rëndësishme deri më sot të kombit shqiptar, e bën atë edhe më të bukur. Thuhet se ajo përkon edhe me datën e mbërritjes së Skëndërbeut në Krujë. Aq më mirë. Trefish më mirë.

Në 28 Nëntor ne festojmë Shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë - ngjarjen më të rëndësishme historike të kombit. Për herë të parë në historinë e vet në 28 Nëntor 1912 shqiptarët kishin një komb. Vërtet të cunguar, vërtet të coptuar, por e kishin. Ishte fillimi i një rruge. Në 28 Nëntor 1944 shqiptarët u çliruan nga një pushtim i poshtër dhe i pabesë - fillimisht nga fashistët Italianë, dhe pastaj nga nazistët gjermanë. Ndoshta jo në përmasat e 1912, edhe ky çlirim ishte i rëndësishëm. Asnjë popull, asnjë qytetar i ndershëm dhe patriot nuk e do dhe s’ka si ta dojë pushtimin e vendit të vet, nga kushdoqoftë dhe me çfarëdolloj justifikimi qoftë. Kur i festoj, unë kam rast të ngre dolli për të dyja këto ngjarje.

Një rast i mirë për t’u ndjerë mirë

(Mendime për një film dhe një reagim)

Arben Kallamata

a.

Filmi mbaroi, në ekran u çfaqën shkronjat e krediteve, ndërkohë që nga salla u dëgjuan vetëm pak duartrokitje. Me sa dukej shikuesit e Vergine giurata nuk ishin shumë enthusiastë për atë që kishin pare.

Paksa e çuditshme po të kesh parasysh që një pjesë e mirë e të pranishmëve në premjerën e filmit të çfaqur në kornizën e Festivalit të Filmit të Bashkimit Europian në Toronto ishin shqiptarë dhe miq të ftuar nga shqiptarët.  

E ndoqa reagimin e publikut me po aq vëmendje sa edhe vetë filmin pasi për mua përbën një dukuri interesante. Kam përshtypjen se shumica e bashkatdhetarëve që kishin ardhur të djelën në kinemanë “Royal” të Torontos ishin nisur jo aq nga tema që kishte lidhje me Shqipërinë, por edhe nga fakti që filmi bazohej te një libër i suksesshëm i një shkrimtareje shqiptare, Elvira Dones. Shkrimtare me të cilën shumë nga pjesmarësit identifikoheshin drejtpërdrejt, pasi i përkisnin të njëjtit brez, të njëjtës prejardhje kulturore dhe madje një pjesë, duke më përfshirë edhe mua, kishin njohje personale.

Ishte, si të thuash, një rast i mirë për t’u ndjerë mirë.

Për vetë specifikën e kombit tonë këtë nevojën për t’u ndjerë mirë përmes identifikimit me përfaqësues të suksesshëm prej rradhëve tona ne e kemi të zhvilluar paksa me tepri. Dua të them që jemi shumë më tepër të gatshëm t’iu tregojmë të tjerëve që jemi bashkëkombës të Nënë Terezës, se sa të Martin Shkrelit. Gëzohemi kur na përmendin Kadarenë dhe nxihemi kur flitet për Enver Hoxhën.

Por ajo që s’durojmë dot, ajo që na bën të ndihemi më keq se gjithçka është, padyshim, prapambetja. E kemi për qamet të identifikohemi me fshatarë shqiptarë, me gra të mbuluara me shamija, me atë fotografinë e atij burrit të ri që ecën me cigare  në gojë dhe dorën në xhep, kur nga prapa i vjen gruaja e kërrusur nën peshën e një mali me shkarpa të mbledhura.

Ma do mendja që ai reagim i ftohtë ndaj Vergine Giurata në Toronto erdhi pikërisht nga kjo ndjenjë, dhe jo nga vlerësimi ose mosvlerësimi i elementëve artistikë të filmit. Unë nuk e di çfarë prisnim ne të na tregonte një film me temën e marë nga zonat më të thella malore të Shqipërisë dhe me fabul të mbështetur te një prej tradititave më të vjetra dhe më të pazakonta – kthmi i grave në burra dhe të betuarit për të qënë gjithë jetën të virgjëra. Nuk pritej që filmi të merrej me baret më luksoze të kryeqytetit. As me vendet më piktoreske dhe plazhet më ndjellëse të bregdetit. Filmi do të merrej pikërisht me këto – me rite dhe zakone të ngrira në shekuj, me ngecje të orës në ato kohëra kur ende ajo s’ishte shpikur.

Skena më tronditëse në këtë vështrim ishte padyshim ajo e gjamës së maleve. Duhet ta pranoj që ajo skenë më befasoi dhe mua. Jo sepse dukej ashiqare që vinte drejtpërdrejt nga para-mesjeta; as me sepse të dukej e pabesueshme që diçka e tillë vazhdonte të ushtrohej edhe sot e kësaj dite në mes të Europës (gjeografike). Por ngaqë unë nuk kisha pasur asnjëherë rastin ta shihja më parë dhe as ia kisha idenë një rituali të tillë. Sinqerisht më vjen turp që s’e kam ditur më pare dhe më vjen inat për atë dreq propagande dhe informacioni që kemi pasur dhe vazhdojmë të kemi, që nuk është në gjendje t’i informojë qytetarët e vet se ç’bëhet në atë një pëllëmb vend. Siç edhe ia di për nder filmit Vergine Giurata që më mësoi diçka që s’e dija dhe që duhet ta dija.

Reagimi im i parë ishte “Kjo s’mund të jetë e vërtetë!” Por, nga ana tjetër, logjika ma thoshte që regjisorja, sado e guximshme, nuk mund ta shpikte një gjë të tillë. Ndaj edhe vajta e verifikova dhe, kur e gjeta origjinalin në youtube u binda që rituali ishte paraqitur me shumë realizëm dhe mjaft artistikisht në film.

b.

Po filmi vetë si ishte? Mua m’u duk i mirë. Jo shumë i mirë, por i mirë. Pamjet filmike, kinematografia, ishin të shkëlqyera. Alpet e Shqipërisë ishin filmuar aq bukur sa të linin pa frymë. Zotëronin skenat me një dëborë që binte gjysmë e shkrirë; me re të errëta, të dëndura, që nuk linin të shihje majat e kreshtave të malësisë por që ta krijonin fare qartë në kokë imazhin e magjishëm të madhështisë së tyre.

Filmi vetë kishte një ritëm të shtruar, por jo të zvarritur. Vetëm se fabula ishte tepër e sheshtë dhe pa momente dramatike, siç do të pritej nga trajtimi i një teme të tillë. Në fund të fundit, shndërrimet nga vajzë në burrë dhe, më pas, nga burrë në grua, nuk mund të jenë kalime të thjeshta, të lëmuara, pa drama të brendëshme psikologjike.

Vergine Giurata nuk merrej thuajse fare me kulminacione dramatike. Kthimi i Hanës në Mark u krye pa ndonjë shtrëngesë të dukshme shoqërore (siç ndodh rëndom në Malësi). Hana paraqitet si një vajzë e interesuar për të gjuajtur me pushkë, disi e revoltuar nga padrejtësia e të qënit e pabarabartë me djemtë dhe burrat, por pa ndonjë vuajtje të madhe për gjendjen. Ajo nuk duket të ndjejë asnjë lloj nxitje apo detyrimi nga familja adoptuese e saj. Mua më duket se regjisorja nuk ka qënë në gjendje ta nxjerrë në pah dramën e këtij kapërcimi dhe se kjo është një mangësi serioze e filmit.  

Sa për kapërcimin e dytë, them se ai është paraqitur qëllimisht si i lehtë, pa shumë tronditje. Është një kapërcim thjesht biologjik, fiziologjik. Megjithëse me flokë të prera shkurt, me gjoks të përmbledhur nga një shirit i gjatë bezeje dhe me një të ecur paksa të përkulur si burrë, Marku në thelb ka mbetur Hana, grua. Dhe natyra e thërret të sillet si grua. Kalimi bëhet në formën më të rëndomtë të mundshme, pa shumë zbukurime, pa bërtitje, pa dramacitet. Kjo pjesë më pëlqeu dhe m’u duk si gjetje e mirë. Hana ndjehet grua, ka shkuar në Milano të jetojë si njeri i lirë, sillet si njeri i lirë dhe bën ç’të dojë me jetën e saj. Edhe njerëzit përreth saj e kuptojnë dhe e miratojnë heshturazi. Prej tyre s’ka asnjë presion për të kundërtën. Kalimi nga Mark në Hana është dhënë qëllimisht si fare i rëndomtë. Natyra bën të vetën. Në këtë vështrim ata personazhe shqiptarë që mbushin pjesën më të madhe të filmit mua më duken se dalin shumë të qytetëruar, njerëzorë dhe gjithë vlera.

Filmi ishte në italisht dhe në shqip. Pjesët shqip ishin kryesisht në dialektin e veriut dhe tingëllonin natyrshëm, pavarësisht se në disa çaste dukej sikur ishin përkthyer me vështirësi nga italishtja.

Përfundimisht mendoj se Vergine Giurata meritonte disi më shumë duartrokitje nga ç’mori atë natë në Toronto. Dhe do t’i merrte me siguri nëqoftëse ne të gjithë që ishim në atë sallë do të kishim arritur ta shihnim filmin si artdashës dhe jo si shqiptarë. Por, nganjëherë gjërat janë vështirë të ndahen.

Vergine Giurata ishte një rast i mirë për t’u ndjerë mirë.