Tërmeti i Lisbonës

Igreja do Carmo

Kjo është Igreja do Carmo (Kisha e Karmos), pjesë e Convento do Carmo në Lisbonë, Portugali. Ngrehina që e ka humbur çatinë para 250 vjetësh shërben sot si Muze Arkeologjik. Siç e tregon edhe emri, dikur ka qënë kisha e një manastiri. Deri në 1 Nëntor të vitit 1755 kur Lisbonën e goditi një nga tërmetet më të mëdha në historinë e Europës.

1 Nëntori në kalendarin e Kishës Katolike është Dita e Shpirtrave. Atë mëngjes të Ditës së Shpirtrave në vitin 1755 thuajse të gjithë qytetarët e Lisbonës kremtonin meshë në kisha. Është shekulli i 18 dhe për një popullsi krejtësisht katolike vajtja në kishë ishte jo vetëm ritual, por edhe detyrim të cilit nuk mund t’i shpëtoje pa u ndëshkuar.

Tërmeti, që mendohet të ketë qënë 8.5 ose 9.0 ballë lëkundi qytetin për 6 minuta, ndoshta edhe dhjetë minuta. Por jo vetëm Lisbonën. Ai solli shkatërrim në gjithë Portugalinë dhe, sipas të dhënave, është ndjerë në Itali, Britani e madje deri në Finlandë.

Mbulesat e Kishave ranë duke zënë brenda me mijëra njerëz. Qirinjtë dhe vaji bënë të vetën për të ndezur zjarret që përfshinë gjithë qytetin. Ata që shpëtuan vrapuan drejt lumit Tagu i cili pranë Lisbonës derdhet në oqeanin Atlantik. Të çuditur, njerëzit e mbijetuar panë që lumi ishte larguar dhe shumë anije ndodheshin në të thatë. Pa e marrë vesh çfarë kuptimi kishte kjo, ata u lëshuan në shtratin e lumit, duke e parë si vend të sigurt nga gurët e ndërtesave. Fatkeqsisht, largimi i ujit ishte thjesht shenja e parë e një sunami që përfshiu edhe një pjesë të madhe të atyre që kishin mbijetuar.

Mendohet që tërmeti i Lisbonës i vitit 1755 të ketë shfarosur të paktën 60 përqind të popullsisë së qytetit. Shifrat shkojnë nga disa dhjetra mijëra deri në njëqind mijë vetë.

Ndër ata që mbijetuan ishte edhe familja mbretërore, duke përfshirë Mbretin Jozef I i Portugalisë, si edhe kryeministrin, Markezin e Pombalit, të cilët kishin shkuar për gjah jashtë qytetit. Mbreti u trondit aq shumë, saqë për sa kohë ishte gjallë nuk u kthye në Lisbonë, por jetoi në një kompleks çadrash në afërsi të saj. Ai autorizoi kryeministrin që të merrej me pastrimin dhe rindërtimin e qytetit.

Markezi i Pombalit mbahet një nga figurat më interesante të historisë së Portugalisë. Njeri me vullnet të hekurt dhe me shumë inisiativë., i pyetur se nga t’ia nisnin, ai u përgjegj shkurt: « Varrosim të vdekurit, ndihmojmë të gjallët. »

Ndërtesat në stilin pombalesk janë të parat në botë
për të cilat është përdorur teknologji anti-sizmike.

Praktikisht, në qytet kishte më shumë të vdekur se sa të gjallë dhe kryeministrit i duhej të vepronte me shpejtësi përpara se kufomat të qelbeshin e të përhapnin sëmundje. Ai urdhëroi që të gjithë të vdekurit të hidheshin në lumë, duke dalë në kundërshtim të hapur me Kishën Katolike e cila ngulte këmbë për varrime ritual. Markezi i Pombalit nuk pyeti njeri. Spastroi qytetin dhe filloi rindërtimin. Një nga lagjet më të bukura të Lisbonës sot, Baisha. është trashëgimi e tij – rrugë të drejta dhe të gjera, ndërtesa dinjitoze dhe jo shumë të larta. I pyetur se përse duheshin këto rrugë kaq të gjera, ai u prëgjigj: « Nuk duhen sot por do duhen nesër për ata që vijnë. » 

Sot Alfama është lagja më e
vjetër e Lisbonës dhe
mbetet magnet për turistët.

Kur mblodhën disi veten nga shoku i tërmetit banorët e Lisbonës filluan të pyesin: « Përse na e dërgoi Zoti këtë gjëmë. Ç’faj kemi bërë? Ne ishim të gjithë besimtarë të devotshëm? Përse na e dërgoi tërmetin pikërisht në ditën e Shenjtëve dhe pikërisht kur ishim të gjithë në kishë?

Përgjigja e pyetjes ndërlikohej edhe më shumë kur shihje një nga lagjet e Lisbonës të quajtur Alfama që ishte thuajse e paprekur. Alfama ishte lagja e klubeve dhe pijetoreve për marinarët që ndaleshin në Lisbonë, ishte lagja e prostitutave dhe njerëzve jo shumë të përkushtuar ndaj fesë. Kodra në të cilën ishte ndërtuar si duket e kishte absorbuar më mirë efektin goditës të tërmetit. Pjesa më e madhe e të mbijetuarve ishin nga ajo lagje.   

Pyetja e banorëve të Lisbonës pati jehonë në të gjithë Europën dhe mendohet se ka ndikuar edhe në filosofinë e inteligjencës dhe iluministëve. Volteri e ka vënë tërmetin e Lisbonës në qendër të Kandidit dhe Poemës mbi Fatkeqsinë e Lisbonës. Te Kandidi Volteri kundërshton idenë që gjithçka që ndodh ka një arsye të mistershme dhe është për të mirën e një bote të përsosur të mbikqyrur nga një perëndi dashamirëse. Zhan Zhak Ruso e përdori tërmetin e Lisbonës si argument kundër krijimit të qyteteve të mëdha dhe për të përhapur idenë e tij të një jete sa më pranë natyrës.

Emanuel Kant ka botuar tre tekste mbi tërmetin e Lisbonës. I mahnitur nga shkalla e papërfytyrueshme e shkatërrimit, ai iu vu studimit të shkaqeve të tërmeteve, duke arritur në përfundimin se ato shkaktoheshin nga lëvizja e hapësirave të mëdha nëntokësore të mbushura me gaze të nxehtë. Pavarësisht se jo i saktë, studimi është një nga përpjekjet e para për të shpjeguar se tërmetet vijnë nga shkaqe natyrore dhe jo hyjnore.

Tërmeti pati ndikimi edhe në jetën politike të Portugalisë. Kryeministri ishte njeri i afërt me mbretin, por urrehej nga aristokracia portugeze sepse vinte nga shtresë më e ulët (titulli Markez atij iu dha 15 vjet pas tërmetit). Por edhe kryeministri i urrente aristokratët, që i shihte si njerëz të korruptuar dhe të paaftë për t’u marrë me punë konkrete. Forca politike e Markezit të Pombalit, veçanërisht pas tërmetit, ia uli ndjeshëm ndikimin aristokratëve në jetën politike të Portugalisë.

Me emrin e Markezit të Pombalit lidhen edhe hapat e para të studimit të sizmologjisë. Ai dha urdhër që të grumbulloheshin të dhëna për t’i dhënë përgjigje një morie pyetjesh si ora e saktë kur goditi tërmeti, kohëzgjatja e lëkundjeve, drejtimi i goditjes, çfarë ndodhi me nivelin e detit dhe sa më lart u ngrit ai se zakonisht, nëse u ndezën zjarre, sa kohë zgjatën dhe çfarë dëmesh shkaktuan? 

Sinonime dhe Antonime

E kundërta e komunizmit nuk është fashizmi.

Komunizmi është diktaturë. Po kështu edhe Fashizmi. Komunizmi dhe fashizmi janë të ngjashëm, jo të kundërt. E kundërta e tyre është një shoqëri demokratike dhe e lirë.

E kundërta e ekstremit të majtë nuk është ekstremi i djathtë.

Sepse e kundërta e ekstremit nuk mund të jetë ekstremi. E kundërta e ekstremit të majtë dhe atij të djathtë është  qëndrimi i moderuar, i logjikshëm, njerëzor, mendjehapur.

E kundërta e terrorizmit islamik nuk është terrorizmi i krishterë.

Terrorrizmi mbetet terrorizëm, pavarësisht nga libri i shenjtë që e mbështet. E kundërta e terrorizmit mbetet qëndrimi paqësor, dashuria për jetën dhe njerëzit.

E kundërta e nacionalizmit serb nuk është nacionalizmi grek. As nacionalizmi shqiptar.

Nacionalizmi ka për të kundërt idenë që të gjithë popujt janë të barabartë dhe kanë të drejtë ta ndërtojnë jetën e tyre ashtu siç duan ata, pa iu hyrë në hise të tjerëve.

E kundërta e racizmit ndaj teje nuk është racizmi ndaj të tjerëve. Të gjithë njerëzit janët ë barabartë, pavarësisht nga ngjyra e lëkurës, forma e kokës, vendi ku kanë lindur. Ka vetëm një race – raca njerëzore. Racizmi është shprehja më e shëmtuar e kompleksit të inferioritetit.

E kundërta e Hillary Clinton nuk është Donald Trump. Janë që të dy zgjedhje shumë të këqija që iu vunë përpara amerikanëve në vitin 2016. Që njëri mund të jetë më keq se tjetri kjo diskutohet. Por që që të dy janë keq, vështirë se vihet në dyshim. Përkrahja pa rezerva e njërit për të kundërshtuar tjetrin nuk ka pikë kuptimi.

E kundërta e Sali Berishës nuk është Edi Rama. Në këtë ekuacion mund të vini edhe emra të tjerë - Basha, Meta, Ruci – në çfarëdo dyshe që të doni dhe të keni të njëjtën pamje të shëmtuar. Shqiptarët janë përpara një dileme të ngjashme me atë të amerikanëve – kanë përballë vetëm zgjedhje të këqija. Ndoshta duhet bërë diçka për të ndryshuar strukturën në thellësi. Çfarëdo që të bëhët, duhet nisur nga vetvetja e secilit. Demokracinë shqiptar nuk do ta bëjnë kurrë drejtuesit politikë. Nëqoftëse do të bëhet ndonjëherë, atë do ta bëjnë njerëzit vetë.

E kundërta e enver hoxhës nuk është…Jo, çdo gjë mund të jetë e kundërta e enver hoxhës, pasi ai është e keqja absolute.

Llum

Identitetin tim, përkatësinë time nuk mund ta përcaktojë askush veç meje. Askush nuk ka të drejtë të më tregojë ose të më thotë mua sa shqiptar jam apo nuk jam, cilit grup i përkas apo nuk i përkas. Se kush jam unë atë e di unë. Atë ma kanë përcaktuar rrethanat e jetës që nga dita kur kam lindur. E ka përcaktuar familja që më ka rritur, njerëzit që më kanë rethuar në çdo hap të jetës. Se si dhe çfarë ndjehem unë, atë e di unë dhe jo ti me ato statuset mjerane që marrin pëlqime nga njerëz që i klikojnë lajkat duke u menduar po aq pak sa edhe ti që ke shkruar.

Pasi të kesh kuptuar këtë, ndoshta do ta kesh më lehtë të kuptosh që duke qënë ai që jam, duke u ndjerë ai që ndihem, jashtë dhe pavarësisht përfytyrimeve të tua, kam të drejtë të shkruaj dhe të jap mendimin tim të lirë për gjërat ashtu siç i shoh dhe i ndjej unë. Kam të drejtë të shprehem si të dua për atë vend që e ndjej si timin, siç kam të drejtë të shkruaj si të dua edhe për vende për të cilat s’kam kurrfarë ndjenje. Kjo quhet liri, liri e shprehjes. Kam të drejtë të jap mend e të shes mend; kam të drejtë të them gjëra të sakta, por edhe të gaboj. Ndërsa ti do bënje mirë që të diskutoje vlerën (ose mungesën e) e atyre që them unë. Do bëje mirë të shpreheshe nëse kam të drejtë apo gaboj. Kjo është e logjikshme. Ndërkohë që është e palogjikshme t’i shtosh vetes sikletin për të më përcaktuar mua kufirin se për çfarë të flas e për çfarë të mos flas nisur nga vendi ku jetoj.

Dy herë brenda pesëvjetësh u ktheva nga SHBA. Të dyja herët kisha vajtur për shkollë. Të dyja herët kisha lënë pas një Shqipëri që ndodhej në pikën e saj më të ulët ekonome. Kur u largova herën e parë ishte vjeshta e vitit 1992. Janarin e atij viti, me dy fëmijë të vegjël që ushqeheshin me qumësht pluhur të skaduar, e kishim kaluar pa energji elektrike në një apartament të ftohtë betoni parafabrikat. E megjithatë, në verën e vitit 1993 mezi prisnim të linim një prej vendeve më të mrekullueshme në botë, për t’u kthyer te i njëjti apartament. Pse? Sepse kishim shpresë.  Dhe ndoshta sepse ti në atë kohë nuk e dije ende ç’ishte kompjuteri dhe s’kishe mundësi t’i shprehje përçartjet e tua as në Facebook dhe as në Tweeter.

E njëjta shpresë më ktheu edhe dy vjet më vonë. Mendoja që tani që ajo diktaturë e fëlliqur ishte hequr qafe, diçka do të bëhej. Ne nuk na trembte varfëria. Na gëzonte dhe na jepte shpresë liria. E drejta për të qënë të lirë dhe të pakushtëzuar nga askush ishte gjëja më e çmuar për ne. (Ti s’e di, por ka ca gjëra si liria, marrëdhëniet midis njerëzve, atmosfera shoqërore, që janë shumë më të rëndësishme për jetën e njeriut se sa shkalla e pasurisë apo tufat e eurove.)

Por pastaj u ndesha me ty, sepse erdhi koha jote e quajtur 1997. Erdhi koha kur ti dole në plan të parë, kur shpërtheje depot e armëve në të katër anët, kur vidhje dhe grabisje pa pikë turpi magazinat shtetërore e private; kur shqyeje dyert e universiteteve jo për të marrë dije por për të vjedhur ca pajisje të çuditshme që quheshin kompjutera të cilat nuk i dije fare si përdoreshin dhe prandaj ua shkatërroje Hard Drive-in si të panevojshëm dhe iu mbaje monitorët që shpresoje t’i shisje si televizorë. Ishte koha kur ti dilje rrugëve i palarë, i pakrehur, i pluhrosur, me kallashnikov në sup, me sy të skuqur dhe fytyrë pa shprehje (pa shprehje pasi as vetë nuk e dije ç’bënje dhe përse po e bënje).

U ndesha me ty që rrije natën zgjuar duke hedhur plumba në ajër dhe duke iu prishur ëndrrat fëmijëve. U ndesha me ty që shkrepje kallashnikovin për të hyrë pa rradhë te furri i bukës, për të trembur tridhjetë burra e gra që kishin dy orë që prisnin aty dhe që s’ua bënte syri tërr nga hekurishtja që mbaje në dorë. U ndesha me ty që grabite atë makinën përpara ballkonit tim, në mes të ditës, në mes të rrugës së mbushur me fëmijë që luanin. Po, po, ishe pikërisht ti, pavarësisht se fytyrën i kishe të mbuluar me maskë. Ishe ti që ia zbraze të gjithë karikatorin atij rojes që të kishte informuar se ajo makinë transportonte para. U ndesha me ty që dogje Vlorën, Përmetin, Fierin, Beratin, Cërrikun...Me ty që i vurre zjarrin gjithë vendit pa t’u dridhur fare qerpiku.

Pastaj të pashë kur hyre në zyrat e shtetit. Si vazhdoje të shikoje i çuditur kompjuterat dhe të pyesje si përdoren. Se si u bëre ministër, drejtor, shef kuadri. Dhe se si pastaj i hoqe të gjithë ata që punonin aty për t’i zëvendësuar me shokët e tu, të cilët më vonë i hoqe, sepse fillove t’i shisje vendet e punës me Euro.

E di ti cila është pyetja që më ka munduar më shumë në vitin 1997? Si ka mundësi që ai vend aq i vogël, aq i bukur, me lumenj të rrjedhshëm dhe të pastër, të jetë në gjendje të prodhojë aq shumë llum? (Nëqoftëse nuk e kupton figurën letrare, llumi je ti.)

Disa duruan dhe vazhduan të shpresonin. Ishte e drejta e tyre. Unë isha ndër ata të cilëve iu tha shpresa. Është e drejta ime.  

Ti kujton se ikja ime ishte vendim i marrë lehtë. Nuk ishte. Lija pas, veç njerëzve të mij të dashur, edhe gjithë jetën time – shkollimin, kulturimin, përvojën, karrierën.

Ti kujton se hedhja rrënjë këtu ku jam ka qënë e lehtë dhe pa emocion. Nuk ka qënë. Ka qënë shumë e vështirë, me të papritura dhe zhgënjime, me sakrifica dhe stërmundime, me punë dhe me studim. Jam përballur me indeferntizëm, me përbuzjen, me ftohtësinë, me përçmimin, me cmirën, madje edhe me përpjekje të vullnetshme për të më penguar. Por këtu ka një ndryshim thelbësor nga atje. Këtu po pate dëshirë për të punuar, i gjen mundësitë për të punuar. Dhe po punove, je i fituar (është ky nocioni “punë“ me të cilin ti s’para ndihesh shumë mirë.)

Por, ta thashë edhe më lart. Për mua liria është gjëja më e shtrenjtë. Dhe këtu ka liri. Duhet vetëm punë që ta gëzosh atë. Unë nuk kam frikë të punoj.

Unë jam bërë ai që jam sepse kam jetuar atje, e njoh mirë atë vendin atje – e njoh shumë mirë atë vendin atje – por kam punuar dhe jetuar edhe këtu ku jam dhe e njoh shumë mirë edhe këtë vendin këtu. I dua të dy vendet.

Para disa vitesh m’u dha rasti të shoqëroja si përkthyes një grup parlamentar që vinte këtu për vizitë zyrtare. (Natyrisht, në përbërje të grupit ishe edhe ti që ishe bërë ministër dhe që kur hyje nëpër shitore kishe qef të nxirrje nga xhepi dhe të shfletoje një tufë të madhe letrash jeshile njëqind dollarëshe.) Ndër njerëzit që iu pritën, ishte edhe kryeministri i vendit këtu. Në zyrën e tij ai gjeti një çast dhe m’u drejtua mua, përkthyesit: ‘Ti nga je?’ Unë iu përgjigja pa u menduar: ‘Shqipëria’. Dhe në çast e kuptova që ai nuk pyeste ngaqë ishte kurreshtar për identitetin tim, por sepse donte të dinte se cila palë më kishte pajtuar si përkthyes. Prandaj, i skuqur, nxitova ta sqaroj se isha nga pala kanadeze.

Duke qënë këtu unë ndoqa se si ti e le kallashnikovin dhe u fute zyrave. Se si mësove kompjuterin. Se si i more ata që gjuanin në ajër e në mish gjatë atij viti të mbrapshtë 1997 dhe i vure në poste. Pashë ata dhe soj e sorrollopin tënd të vijnë këtu si diplomatë e të na shesin dëngla për zhvillimin e kombit dhe se si duhet ta duam ne atë vend. Të gjitha këto unë i shihja  dhe i ndiqja me shumë vëmendje, sepse kishin të bënin me vendin tim. Pashë si ti kalove nga kallashnikovi te IPhone 7 dhe mezi pret të dalë teta.  

Tani ti ke hyrë edhe në facebook, ku ndihesh si në shtëpinë tënde. T’i përdor smartphone ose kompjuter me atë gishtin që përdorje për të tërhequr këmbëzën e kallashnikovit. Mendësia e të shkrepurit nuk të ka ndryshuar. Prandaj del e më thua mua që s’kam të drejtë të flas për atë vend sepse nuk i përkas atij vendi ngaqë jam larguar prej tij. Ti shkruan ca statuse qesharakë, me një shqipe të shkatërruar që të ngre qimet e kokës përpjetë dhe entuziasmohesh kur sheh se dalin dyqind vetë që ta pëlqejnë dhe të bëjnë komplimenta për mendjen tënde të zgjuar. Përkrahja e tyre të bind se ke të drejtë dhe ti harron që ata janë po ti. Prandaj vazhdon shkruan edhe një status tjetër, edhe një artikull, edhe një pamflet që të kënaqësh veten tënde dhe të kënaqesh nga vetja jote. Nuk është çudi që të propozosh dhe të miratosh edhe ndonjë ligj për të më përcaktuar mua se kush jam, si duhet të ndihem, çfarë duhet të them e të mos them. Dhe po e propozove, do ta miratosh, sepse ti e ke mbushur parlamentin plot. Për fat të mirë, unë s’varem fare nga ligjet e tua.  

Ti që voton rrugaçët sa herë që të jepet rasti; ti që i vure zjarrin atij vendi dhe iu trembe ëndrrat fëmijëve më akuzon mua se nuk e dua sa duhet atdheun.

Unë vazhdoj të pyes veten – si ka mundësi që ai vend aq i vogël të ketë mundësi të nxjerrë aq shumë llum?