Kur dëgjon se Rama po mendon të krijojë një SHTET bektashi në Shqipëri, dy gjëra të venë në mendje, ky njeri ose është krejt i çmendur, ose tallet. Por shpejt kujtohesh se këto të vijnë në mendje me çdo gjë që bën Kryeministri i Shqipërisë. Pastaj të kap trishtimi, sepse cilado prej tyre të jetë e vërtetë, ose edhe sikur asnjëra prej tyre të mos jetë e vërtetë, ti e kupton se Shqipëria ka rënë përsëri në diktaturë, pas tridhjetë vjetësh ajo është kthyer aty ku ishte në vitin 1985, pavarësisht se forma e ushtrimit të pushtetit absolut është e ndryshme.

“Deri tani, thotë Z. Rama, që vetë është katolik jo praktikan, vetëm disa nga ndihmësit e tij më të afërt kanë dijeni për planin…” shkuran Endru Higins për Nju Jork Taims, në raportimin e 21 Shtatorit të titulluar “Shqipëria planifikon një shtet të ri musliman brenda kryeqytetit të saj”.

Plani për krijimin e një shteti fetar brenda kryeqytetit është paraqitur si ide vetjake e Ramës, e pabazuar në ndonjë kërkesë të shoqërisë shqiptare, e pa konsultuar me asnjë forcë politike, duke përfshirë këtu edhe partinë e kukullave që drejton vetë ai, e pa votuar në asnjë referendurm apo plebishit popullor, e pa mbështetur në asnjë nevojë ekonomike, politike, apo shpirtërore të ndonjë shtrese, le më pas të shumicës apo të gjithë popullsisë së Tiranës a Shqipërisë. Është thjeshtë ideja e një njeriu që e sheh veten si diktator, sundues të vetëm, të madh, të pavdekshëm, të pagabueshëm, i cili, për çudi, ka arritur në një çast historik kur mendon se diktatorllëkun e vet mund t’ua shesë pa vështirësi edhe vendeve që mburren me sistemet e tyre demokratike.

Ideja e krijimit të një mikro-shteti fetar brenda kufijve të kryeqytetit të një shteti laik nuk është origjinale e Udhëheqësit të Lavdishëm dhe të Pagabueshëm Edi Rama. Një tjetër “udhëheqës i madh”, një tjetër diktator i ka paraprirë atij. Në 11 shkurt 1929 Benito Musolini, Kryeministër i Italisë i hapi rrugën një monstruoziteti të tillë duke nënshkruar Traktatin Lateran në bazë të të cilit Mbreti Viktor Emanueli III pranonte themelimin e Shtetit të Qytetit të Vatikanit nën drejtimin e kryetarit të tij Papës Piu XI.

Musolini kishte shtatë vjet që kishte hipur në pushtet dhe gjente një mënyrë për konsolidimin e pushtetit të tij absolut në një nga fuqitë më të mëdha ekonomike të kohës dhe për të siguruar përkrahjen e qindra milionë katolikëve në botë. Edi Rama ka 11 vjet që i ka hipur kalit mbrapsht në një vend të vockël të Ballkanit dhe duket se ka gjetur një mënyrë për të shpallur statusin e tij si diktatoruc dhe për t’u marrë si i mirëqënë në këtë status nga diplomacitë e shteteve të mëdha që mesa duket nuk e vrasin më mendjen fare se çfarë sistemi politik apo shoqëror, çfarë statusi mendor apo psikologjik e sundon ai atë një pëllëmb vend me popullsi të përgjysmuar.

Për çfarë i duhet Edi Ramës një shtet bektashi në mes të Tiranës?

Vështirë të përcaktosh se si veprom mendja diabolike e një diktatori, qoftë ky i përmasave minimale si Edi Rama. Sidoqoftë, një nga përfitimet tashmë është shprehur në pasqyrimin që i është bërë idesë së tij, domethënë që shtypi dhe ndoshta opinion diplomatik në Perëndim e merr si të mirëqenë statusin e tij si diktatoruc i Shqipërisë dhe nuk iu bëhet shumë vonë për këtë. Është, si të thuash, një miratim i heshtur për kalimin e Shqipërisë nga një demokraci me zgjedhje të lira në diktaturë absolute, ku një dorë e fortë ideon dhe përcakton ecurinë e vendit.

Për çfarë i duhet botës një shtet bektashi në Tiranë të Shqipërisë?

Për hiç asgjë. Veçse për ndonjë humor të rastit, për botën nuk ka pikë rëndësie se ç’bën një vend pa pikë rëndësie me një pjesë të besimetarëve të vet. Për botën nuk ka pikë rëndësie nëse Rama iu jep besimtarëve të vet statusin e shtetit, mbretërisë apo edhe perandorisë.

Për çfarë iu duhet besimtarëve bektashij të Shqipërisë një shtet brenda kufijve të Tiranës? Po të nisesh nga lajmet në përgjithësi, besimtarët bektashinj dhe baballarët e teqeve në Shqipëri as që duhet të kenë dijeni se çka bluajtur kryegjyshi i tyre Mondi me Kryeministrin Edi Rama. Ndoshta k-gjysh Mondit mund t’i guduliset sedra personale me një status të ri. Mbase atij vetë mund t’i shtohen edhe të ardhurat duke qenë edhe k-gjysh dhe k-ministër i një entiteti sado absurd që të jetë ai. Megjithatë, vështirë të thuash që ideja e një mikro-shteti bektashi pajtohet me parimet e fesë bektashjane, pavarësisht se përgjigjen përfundimtare për këtë mund ta japin vetëm teologët bektashjanë.

Çfarë i duhet shqiptarëve një shtet bektashi në Tiranë?

Absolutisht për asgjë. Shqiptarët nuk po bëjnë dot një shtet, le më pastaj të bëjnë edhe një tjetër brenda tij. Sidoqoftë, Edi Rama mund ta shesë idenë si një marifet interesant për të promovuar turizmin, por nuk mund të fshehë idenë që në këtë rast ai po vepron si diktator absolut.

Pyetja e vërtetë në këtë rast është: A mund ta përballojnë shqiptarët “luksin” e lidhjes së fatit të tyre me një diktator të ri? Nga historia dihet se diktatorët e shfrytëzojnë vendin e tyre ose deri në vdekje, ose derisa gjindet dikush apo diçka që i heq qafe. Musolini, diktatori që krijoji Shtetin e Qytetit të Vatikanit brenda kufijve të Romës përfundoi i varur me kokë poshtë. Sadam Huseni, diktatori i Irakut, përfundoi në një vrimë nën tokë. Kadafi hëngri plumb pas qafe. Noriega dhe Milosheviçi i kaluan ditët e fundit të jetës të sëmurë nëpër burgje. Por, që të arrinin deri aty ku arritën ata i sollën popujve të tyre me qindra-mijëra viktima luftrash idiote, shkatërrim ekonomik dhe mjerim, i sollën trauma të vërteta shoqërore që nuk harrojnë lehtë. Lidhjet e forta me diktatorët janë gjithmonë në dëm të popujve që i krijojnë. Edi Rama mund të arrijë të mbijetojë si diktator për sa kohë të jetë gjallë, por, ashtu si edhe nga paraardhësi i tij enver hoxha, Shqipërisë dhe shqiptarëve nuk ka për t’iu ardhur asgjë e mirë. Atij mund të vijë dita edhe të rrëzohet, ndoshta edhe me dhunë, siç janë rrëzuar shumë të tjerë, pavarësisht përkrahjes që iu është dukur se kanë pasur nga Perëndimi. Por këtë rrëzim, të dhunshëm apo jo, është më mirë t’ia sjellin vetë shqiptarët, sepse po iu la në dorë të huajve, ata e bëjnë pa shumë konsideratë për atë që ata e quajnë “collateral damage”.

Edi Rama tashmë e ka konfirmuar veten si diktator. Është koha që shqiptarët të fillojnë të mendojnë seriozisht për heqjen e tij. 

Ai apo Ajo?

Pyetja e parë: A duhet të konkurrojë Imane Khelif në boksin për femra?

Përgjigja ime: Askush nuk duhet të konkurrojë në boksin për femra. As në boksin për meshkuj. Personalisht jam kundër boksit, që nuk më duket sport por shprehje e primitivitetit, e instinkteve më të ulëta të njeriut për të ushtruar pa arsye bindëse dhunë fizike kundër tjetrit. Boksi nuk duhet të ekzistojë si sport. Aq më pak nuk duhet lejuar në Lojrat Olimpike.

Pyetja e dytë: A duhet të konkurrojnë me gratë sportistët që kanë tipare mashkullore?

Përgjigja ime: Këtu ndërlikohet pak puna. Nëse e shtrojmë këtë pyetje – dhe këto ditët e fundit pas përplasjes së Imane Khelif me Anxhela Karinin ka shumë “të djathtë” “konservatorë” që kanë ngritur zërin e protestës – pra, nëse e shtrojmë këtë pyetje, duhet të pranojmë se shkencërisht ka njerëz që lindin “gabimisht” në një gjini. Domethënë ka njerëz që lindin si meshkuj por janë femra dhe, e kundërta, njerëz që lindin si femra, por janë si përbërje hormonesh, meshkuj. Është një dukuri gjenetike që ndodh dhe, ndonëse e rrallë, është në natyrën e njeriut. Deri para ndeshjes, gjeje me shumicë nga ata që mëshonin idesë se kjo nuk është natyrale (ose e pa “sanksionuar” nga Zoti); se është një trill i lëvizjes liberalo-soroiste Woke, që synon shkatërrimin e shoqërisë njerëzore; se është një nga planet e “iluminatit” për t’i detyruar fëmijët e shkollave të ndërrojnë sekset.

Pas ndeshjes, krejt papritur, të njëjtët njerëz morën tjetër drejtim. Ata e pranojnë që Imane Khelif është burrë i lindur si grua dhe se ajo është pranuar të marrë pjesë në lojrat olimpike si pjesë e konspiracionit botëror për të shkatërruar femrat, familjen, shoqërinë. Sinqerisht unë jam shumë i paqartë me këtë lloj arsyetimi, megjithëse më duket se është bërë një hap i rëndësishëm përpara në pranimin e ekzistencës së njerëzve të lindur në gjini “të gabuar”.

Përgjigja ime ndaj pyetjes është “jo?” (me pikëpyetje nga pas). Burrat duhet të konkurojnë me burrat, grate me gratë. Por, duhet përcaktuar kriteri ndarës – kush do të konsiderohet burrë, dhe kush grua? Këtu gjërat ndërlikohen pak.

Shkenca ka arritur ta përcaktojë këtë. Në vendet e zhvilluara shkenca iu vjen në ndihmë njerëzve me gjini të dyshimtë që të përcaktojnë identitetin e tyre me ndërhyrje kirurgjikale dhe kura hormonale. Aty ku dominon feja, ose mendimi i ngurtësuar, ndërhyrjet konsiderohen sakreligj, të papranueshme. Njerëzit me prirje liberale mendojnë se ata që lindin me identitet gjinor të papërcaktuar qartë, kanë të drejtë të vendosin për trupin dhe përkatësinë e tyre; ndërsa ata me prirje konservatore dhe, veçanërisht fetare (të të gjitha feve) janë të bindur që të gjithë janë të detyruar të rrijnë ashtu siç i ka krijuar Zoti dhe se prirjet për ndërrimin e gjinive janë pjesë e një konspiracioni ndërkombëtar liberal.

Për rastin në fjalë, IBA (International Boxing Association – Shoqata Ndërkombëtare e Boksit), shkon me shkencën dhe nuk i pranon sportistët me tipare gjenetike mashkullore që të marrin pjesë në veprimtaritë e grave. Imane Khelif nuk lejohet të marrë pjesë në veprimtaritë e IBA-së. Komiteti Olimpik Ndërkombëtar (IOC) është më tradicional dhe shkon me certifikatën e lindjes – nëse dikush në lindje është përcaktuar nga mjeku si femër, atëherë konsiderohet femër dhe mund të marrë pjesë në veprimtaritë e grave. Imane Khelif lejohet të marrë pjesë në Lojrat Olimpike.  

Pra unë them “jo”, burrat nuk duhet të konkurojnë me grate, por duhet përcaktuar se kush do të quhet burrë dhe kush grua. Këtë përcaktim, për mendimin tim duhet ta bëjë shkenca, jo njerëzit që flasin qesim.

Megjithatë, kjo pyetje nxjerr edhe një nënpyetje. Nëse shkenca përcakton se kush është burrë dhe kush grua në shkallë të atyre që shihen si tregues normalë për gjini të caktuara, atëherë ç’bëhet me treguesit jo-normalë? Për shembull, sportistë të caktuar kanë tregues gjenetikë të jashtëzakonshëm të cilët iu japin atyre përparësi ndaj të tjerëve. Majkëll Felps, për shembull, kishte trup të jashtëzakonshëm dhe fuqi të rralla. A duhej lejuar ai të konkurronte? Basketbollisti francez Viktor Uembanajama është 2 metra e 24 cm i gjatë. A duhet lejuar ai të luajë me të tjerët që nuk i afrohen krahut të tij në një sport ku gjatësia është element thelbësor? Basketbollistja Zhang Ziyu e Kinës është 2 metra e 20 centimetra dhe duket në fushë si një e rritur që luan me kalamajtë e kopështit. Çdo të bëhet me të? Ka shumë sportistë që i kanë treguesat fizikë të jashtëzakonshëm. Mos duhet që organizmat ndërkombëtare të vënë kufizime për ta dhe, nëqoftëse po, ç’kuptim do të kishte konkurrenca sportive?

Gjërat janë disi më të ndërlikuara nga sa duken në plan të parë, prandaj nuk është mirë të nxitohemi dhe të reagojmë me përfundime sapo shohim diçka që në një fare mënyre na përputhet ose bije ndesh me perceptimet tona të mëparshme.

Pyetja e tretë. Megjithëse përgjigjen time e kam dhënë më sipër, thjesht doja ta shtroja si pyetje pasi ka rëndësi: A duhen lejuar njerëzit të ndërrojnë gjini?  A do të donit që Imane Khelif të kishte kryer operacion gjenetik dhe të identifikohej plotësisht si burrë, apo preferoni që ai/ajo të rrijë ashtu siç është?

Shënim: Përgjigjia ime për këtë pyetje është: këtë duhet ta vendosë vetëm Imane Khelif, askush tjetër. Përgjigjen tuaj mund ta jepni në komente. Gjithashtu në komente mund të përgjigjeni edhe për një pyetje tjetër që më lindi kur po shkruaja fjalinë e fundit të këtij shkrimi: a duhet t’i drejtohemi Imane Khelif me ai apo me ajo? A mund ta përcaktoni përemrin?

“Asgjë nuk duket ashtu siç është; asgjë nuk është ashtu siç duket” – Arben Kallamata “Hijet e Muzgut”. 

Burra me fustan

Nuk di përse disa nga bashkëkombasit tanë i kanë kaq bezdi burrat me fustan. Më saktë duhet thënë burrat me fustan që këndojnë nëpër festivale, jo të gjithë burrat me fustan. Për shembull, nuk kam dëgjuar njeri të shprehet i alarmuar për ndonjë nga burrat me fustan në këtë përzjerjen që përgatita unë shpejt e shpejt për të ilustruar këtë shënim.

“Sepse këta që këndojnë në festivale me fustan kanë si synim të na prishin gjënë më të shenjtë që kemi, familjen,” lexova dike të jepte shpjegim.

Nuk e di se çka bërë ky zvicerani me gjini të papërcaktuar për t’iu prishur shenjtërinë e familjes shqiptarëve. Di të them se ka bërë shumë më pak se sa disa nga këta
burrat me fustan në këtë kolazh. Padyshim shumë më pak se sa ai pari lart, që ia mbajnë fustanin e larë në flori dy burra të tjerë, dhe që qëndron në krye të një organizate beqarësh me përqindje të frikshme pedofilësh. Por edhe më pak se i dyti, Luigji i 14të, të cilin minifundi dhe këpucët me taka nuk e penguan të ishte ndër tiranët më të egër që ka njohur njerëzimi dhe të mbante një numër rekord dashnoresh. As i treti, Henriku i 8të, nuk besoj se është frymëzim për familjen e shëndoshë shqiptare – veç dashnoreve, ai mori gjashtë gra, dy prej të cilave iu preu kokën. Për të justifikuar ndarjen nga grate, ai u shkëput nga Kisha katolike, shpalli kishën e tij, dhe i hapi rrugën kasaphanave pa fund. I katërti, ai me fustan të bardhë, duket krejt i pafajshëm. Ai thjesht gëzon frytet e naftës në tokën e vet, bashkë me katër gra që i mban paralel njëra-tjetrës. Ndërsa ata që vallzojnë vërtet nuk i bëjnë keq njeriu. Thjesht gëzojnë duke luajtur bashkë. Ata dhe të tjerët më pas i vura vetëm për të thënë që ka edhe burra me fustan që nuk i prishin punë asnjë njeriu.

Sikleti dhe frika nga këta që këndojnë me fustane në Eurovizion më duket paksa e ekzagjëruar. Lëreni tjetrin, ose tjetrën, ose më saktë, të tjerët, të vishen si të duan. Ne që kemi ca vite mbi kurriz kemi jetuar një kohë kur të diktonin si të visheshe – jo i ke pantallonat e ngushta, jo i ke të gjera; jo e ke fundin sipër gjurit, jo e ke poshtë nyjes së qetes. Po të bëje ndonjë thagmë dhe ta teproje në ndonjë festival, ta fuste tjetri kokës me plenum të KQ dhe përfundoje burgjeve e internimeve. Ajo kohë quhej diktaturë komuniste. Mos e harroni.  

Kapsulë kohe

Shënime për librin “Çizme lëkure në kohë lufte” të Ajkuna Daklit

“Nuk e vras mendjen shumë se kush do ta lexojë,” iu përgjegj Ajkuna Dakli pyetjes sa e interesuar ishte që libri i saj të pëlqehej nga brezi i ri. “Unë e kam bërë timen. Libri do të rrijë diku, në ndonjë raft. Mendimi se dikur, në të ardhmen, do t’i bjerë dikujt në dorë, do ta hapë dhe do ta pëlqejë, më jep kënaqësi.”

“Time capsule,” mendova unë në anglisht. Pastaj u kujtova dhe guglova shpejt, për të gjetur se shprehja ishte përkthyer edhe në shqip – kapsulë kohore, ose kapsulë kohe.

Sapo kisha hyrë disi me vonesë në një sallë në qendër të Torontos ku shkrimtarët Ajkuna Dakli dhe Flurans Ilia paraqisnin librat e tyre. Përgjigja e drejtpërdrejtë, pa kurrfarë pompoziteti, thjesht e sinqertë më pëlqeu. Më bëri edhe kurreshtar edhe për librin me tregime “Çizme lëkure në kohë lufte” (Onufri, 2020), të cilin sapo e mbarova së lexuari.

Çuditërisht, gjatë gjithë kohës që lexoja nuk më ndahej nga mendja ideja e “kapsulës kohore” që ndoshta është shprehja më e saktë për ta përcaktuar atë libër. Në përputhje me mënyrën se si u përgjigj dhe si foli atë ditë në sallë, Ajkuna ka edhe stilin e të shkruarit – të drejtpërdrejtë, pa pompozitet, të efektshëm, pa kurrfarë sforcimi. “Çizme…” është një vëllim tregimesh që ngjajnë shumë me kujtime, kujtime fëmijërie, por që në fakt përbëjnë një mozaik artistik i një jete të jetuar në Shqipërinë e viteve 70-80të. Them “mozaik” sepse rrëfimet kanë një lidhje organike me njëra-tjetrës, aq sa po të imagjinosh një lëndë ngjitëse për to, i gjithë libri mund të perceptohet edhe si roman. Por më mirë që s’është roman. Shumë më mirë që është ashtu siç është. Sepse çdo tregim ka një pikë kyçe, ka një çast “aha”-je, një gjetje që është pika më e forte e librit sepse shkrimtarja thuajse nuk merr asnjëherë mundimin ta shtjellojë me fjalë dhe ia le në dorë lexuesit ta perceptojë. “Po të duash kape, po të duash lere të të kalojë, të vazhdojë të rrijë aty në raft,” duket sikur thotë ajo. “Mua nuk më intereson shumë.” Pak a shumë si ai qëndrimi me lexuesin e të ardhmes – po të t’iu bjerë në dorë dhe ta lexojnë, le ta pëlqejnë. Ajkuna Dakli di ta lerë këtë pikë me shumë mençuri në ajër, pa e ndërlikuar më tepër se ç’duhet, pa e thjeshtuar aq sa të të fyejë inteligjencën. Aq sa duket sikur këtë e bën pa u menduar, megjithëse jam më se i sigurt që duhet të jetë rezultat i një llogaritje mjaft të kujdesshme. Në art kjo quhet ‘ndiesi e masës”, dhe Ajkuna Dakli e zotëron plotësisht.

Ndiesia e masës ndihet edhe në stil, në gjuhë, në gjithë mënyrën se si shtjellohen tregimet – thjesht, pa të bërtitura, pa dramacitete të tepërta e, megjithatë, kurrsesi nuk mund të thuhet pa emocion e pa mendim. Sepse të gjithë tregimet e kanë të shprehur edhe revoltën, edhe kundërshtinë e prerë për padrejtësitë e kohës, edhe keqardhjen për jetët e ndrydhura dhe, shpesh herë, edhe të shkuara dëm. Por me masë, me qetësi, pa klithur.

Duke mos e njohur autoren (e takoja për herë të parë pikërisht në atë sallë) marr guximin të hamendësoj që kjo ndjenjë mase dhe vetë përmbajtje, kjo qetësi në të shprehur, është rezultat edhe i përvojës së jetës së saj këtu, në Kanada. Në faqen e fundit libri ka të shënuar vendin dhe datën – Toronto, 2019, dhe unë do të thosha që Ajkuna, pavarësisht se ka shkruar shqip dhe për një përmbajtje tërësisht shqiptare, pavarësisht se nuk merr asnjë pozicion artificial për t’u hequr si “e huaj”, shkruan si shkrimtare shqiptaro-kanadeze.

Mua libri më pëlqeu. E lexova me dy frymë – gjysmën një ditë dhe deri në fund ditën tjetër. Do ta rekomandoja pa frikë dhe do të më vinte keq që ai të priste fatin e tij në ndonjë raft si kapsulë kohe që pret të rizbulohet rastësisht. 

Ç’të mbjellësh do të korrësh

Në verën e vitit 1993 pata rast të bëj një bisedë me ish-sekretarin e ambasadës amerikane në Tiranë, Kris Hill. Takimin e kisha kërkuar unë, me rekomandimin e Bill Kovaç, gazetarit të shquar amerikan i cili ishte edhe kuratori i programit Nieman që unë porsa kisha kryer në SHBA. Kris Hill duhej të njihej me Bill, sepse më ftoi menjëherë në zyrë.

Nëntëdhjetetre ishte ende kohë e shpresave të mëdha. Të porsa dalë nga mizerja e diktaturës, ne jetonim ende në standarte ekonomike dhe marrëdhënie shoqërore jo shumë të ndryshme prej saj. Megjithatë, gjërat po ndryshonin shpejt dhe unë, si shumë të tjerë përreth, kishim të ngulitur në kokë idenë se përpara veç të mira na prisnin. Çdo pengesë, çdo vëshirësi, çdo hendek apo devijim e shihnim si të përkohshëm, madje edhe të natyrshëm, të nevojshëm në rrugën drejt asaj që ne e përfytyronim si shoqëri demokratike.

Në SHBA kisha parë zgjedhjet presidenciale të vitit 1992, kalimin e butë dhe pa asnjë incident të pushtetit nga duart e Bushit (të madh) të cilin ne shqiptarët që në atë kohë mbështesnim demokracinë e adhuronim, te Bill Klinton, që shkëlqente me energjitë, forcën intelektuale dhe zhdërvjelltësinë e të shprehurit. Kisha mësuar shumë gjëra për mënyrën se si funksiononte një sistem demokratik (të paktën teorikisht, megjithëse edhe praktikisht Amerika e fillimit të viteve 1990-të ishte shumë më pranë demokracisë se sa sot) dhe kisha vërejtur te shumica e njerëzve që kisha njohur atje interesin dhe dashamirësinë ndaj një vendi që porsa dilte nga diktatura, si Shqipëria.

Nuk kishte asnjë arsye që të mos prisja vetvetiu të njëjtin këndvështrim edhe nga bashkëbiseduesi. Për më tepër, në 1993 ne e shihnim ambasadën amerikane, si edhe përfaqësitë e tjera të vendeve perëndimore në Tiranë, si zyra të hapura me qëllimin e vetëm që të na ndihmonin ne shqiptarëve për të arritur atë që donim, ngritjen e një sistemi demokratik politiko-shoqëror, përparimin e shpejtë ekonomik dhe, ndoshta brenda një periudhe sa më të shkurtër, renditjen e vendit si të barabartë me shtetet e tjera të Europës.

Nuk e di sa naiv duhet t’i jem dukur Kris Hillit, që vështronte ftohtë me dy sy në ngjyrën e një qielli të pastër, por të akullt. Diku në bisedë, ai më pyeti drejtpërdrejt, krejt papritur dhe pa asnjë lidhje me bisedën:

“Çfarë mendon për arrestimin e Fatos Nanos?”

Ishte korrik 1993 dhe arrestimi i Nanos (çështje ditësh) qe padyshim tema kryesore e të gjitha bisedave politike. Në atë kohë unë për Nanon nuk kisha asnjë mendim pozitiv. E shihja, bashkë me të gjithë ata që ngulmonin të mbanin në këmbë strukturat e kalbura të PPSH-së, si simbol të regresit, të përpjekjeve për të frenuar çdo mundësi përparimi për shoqërinë shqiptare, si një karrierist të paskrupull, që shfrytëzonte çdo rast për të qëndruar në majë të pushtetit. E urreja për përkrahjen që i jepte atyre që ne i quanim “kasketa”, një përzjerje ish punonjësish të sigurimit të shtetit me sekretarë partije e veteranë të luftës, që vazhdonin t’i qëndronin besnik Enver Hoxhës dhe regjimit të tij. E përbuzja veçanërisht për atë intervistën ku me cinizëm ishte shprehur: “Të mirë, të keq, të gjithë e kemi nga një babë…” duke na veshur si “babë“ dhe duke dashur të na bindë të mos hedhim poshtë monstrën më të fëlliqur që kishte parë ai vend.

Megjithatë, unë isha kategorikisht kundër arrestimit të Fatos Nanos. Jo sepse kisha ndonjë mendim të palëkundur në lidhje me akuzat për korrupsion që i bëheshin, por sepse kisha (dhe kam) bindjen që arrestimi i tij do të ishte një goditje për demokracinë shqiptare. Arrestimi i Fatos Nanos do të krijonte parangjarjen e dënimit me burg të kryetarit të qeverisë pasi ishte larguar nga pushteti, do të ligjëronte praktikën e arrestimit të liderit të opozitës, të kundërshtarit politik. Kjo do të ishte goditje fatale për demokracinë.

Demokracinë e bën të qëndrueshme qarkullimi i pushtetit, kalimi i butë dhe me mirëkuptim i qeverisjes nga një dorë në tjetrën, nga një alternativë në të kundërtën e saj. Por ky kalim nuk mund të realizohet kurrsesi nëse kundërshtarin politik e sheh si armik për vdekje, si një rrezik që duhet asgjësuar dhe që, kur ke mundësi ta heqësh qafe, mund ta bësh duke e burgosur, duke e shpallur armik, duke e vrarë.

Isha 33 vjeç, por këto i dija sepse sapo i kisha studiuar në shkollë dhe sepse në atë kohë ne i mbanim veshët dhe sytë katër për të mësuar sa më shumë për rendin e ri shoqëror që ëndërronim të krijonim. Unë e mendoja se edhe Kris Hill, diplomat amerikan, i ri në moshë, do të pajtohej plotësisht me këto ide. Prandaj ia shpreha mendimin tim pa pikë hezitimi, i bindur se do të dinte ta vlerësonte. Imagjinoni habinë dhe hutimin tim kur pashë që iu nxi në fytyrë. Pa u përpjekur të tregonte ndonjë vetëpërmbajtje, qoftë edhe diplomatike, ai u lëshua në një shfryrje të lirë inati kundër Nanos, nga e cila më ka mbetur në mendje përsëritja e frazës “son of a bitch”.

Më pas biseda nuk ngjiti më. Unë kërkova lejë të largohesha duke u ndarë me një njeri që, pa keqardhje, nuk do ta takoja më kurrë.

Disa ditë më pas, Nano u arrestua. Berisha vendosi parangjarjen – kryetari i partisë kundërshtare, ish-kryeministri i vendit mund të futet në burg. Praktikat e Enver Hoxhës që fuste në burg, eliminonte, vriste, internonte ata që ai mendonte se i shkonin kundër, në një fare mënyre po vazhdonin.

Një parantezë të shkurtër: Dikush mund të thotë që nuk ishte Berisha ai që e futi Nanon në burg por ishte drejtësia, sepse Nano ishte i korruptuar, etj., etj. Kushdo që ka jetuar në Shqipëri e di mirë që kjo s’ka pikë kuptimi. Sistemi shqiptar i drejtësisë, të paktën që nga viti 1944 e këtej, nuk ka qenë asnjë sekondë i pavarur nga politika dhe, rrjedhimisht, nga numri një i pushtetit.

Duke burgosur Nanon, Berisha u kthye automatikisht në njeriun më të rrezikshëm për demokracinë në Shqipëri. Çfarëdo reformash dhe arritjesh të sillte ai, përsëri, fakti që kishte dënuar me burg kundërshtarin politik e bënte atë vetë prè të hakmarrjes politike. Me t’u ndërruar pushtetet, ata që do të hipnin në fuqi, do të kishin dorën e lirë për të bërë të njëjtën gjë edhe me të. E vetmja mënyrë që Berisha ta shmangte këtë fund për veten ishte ndejtja në pushtet pakufizim, në përjetësi.

Të gjitha veprimet kryesore politike të Berishës mbas këtij hapi fatal – referendumi i vitit 1994, zgjedhjet famëkeqe të vitit 1996, ngulmimi për të mbajtur pushtetin deri sa vendi u përfshi nga flakët në 1997, në një farë mënyre ishin rrjedhojë e këtij hapi dhe mund të shihen si reagim ndaj këtij realiteti.

Është meritë e padiskutueshme e Fatos Nanos që kur erdhi në pushtet në 1997, megjithëse i porsa dalë nga burgu, nuk iu kthyer hakmarrjes por toleroi. Është meritë e kryeministrave që pasuan, Majko dhe Meta, që nuk menduan për asnjë çast t’i riktheheshin asaj rruge. Është meritë e vetë Berishës, që pasi erdhi përsëri në pushtet për tetë vjet rresht tregoi pjekuri politike duke mos iu rikthyer asaj praktike.

Dhe ja ku jemi tani, tridhjetë vjet më vonë, me Ramën që zgjon nga gjumi përbindëshin. Retorika e sulmeve dhe kundërsulmeve me sharje dhe kërcënime, akuzat ekstreme reciproke për veprimtari kriminale dhe bashkëpunim me krimin e organizuar, kanë kulmuar me heqjen e imunitetit dhe arrestimin e Berishës. Përsëri, nuk ka pikë rëndësie nëse akuzat janë të vërteta apo fallco. Ato askush nuk ka autoritetin t’i vërtetojë, aq më pak sistemi gjyqësor shqiptar. Edhe vetë përkrahësit e Ramës nuk besoj se janë të bindur që Berisha është i korruptuar.

Rëndësi ka vetëm fakti që Berisha është në arrest shtëpie dhe rezikon të shkojë në burg. Nëse kjo ndodh, atëherë Ramën nga pushteti do ta heqë vetëm dhuna, ose vdekja, kushdo që të ndodhë e para. Pra një përsëritje e 1997-ës, ose e 1985-ës. Të dy skenaret janë të dhimbshme për Shqipërinë dhe varrmihëse për demokracinë shqiptare. Nëse Rama e do pak Shqipërinë dhe shumë veten, do të bënte mirë t’i kërkonte urgjentisht presidentit Begaj (që është praktikisht kukulla e tij) që ta shpallte faljen e Berishës. Është e vetmja rrugëzgjidhje e logjikshme. Përndryshe: ç’të mbjellësh do të korrësh.

Që shprehjen e barazvlefshme në anglisht e ka:

What goes around, comes around

E solla në anglisht për të shtuar edhe dy fjalë për atdheun e personazhit në hyrje të këtij shkrimi, diplomatit Kris Hill. What goes around, comes around. Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë hyrë në një vit zgjdhjesh presidenciale, ndërkohë që njëri prej dy kandidatëve të mundshëm për president po e kalon kohën sa në fushatë, e sa në sallat e gjyqeve. Nuk kam qenë asnjë sekondë përkrahës i Donald Trampit. Përkundrazi, e shikoj si rrezikun më të madh për të ardhmen e Amerikës. Megjithatë, precedent i burgosjes së tij më duket i frikshëm. Për mendimin tim, ligjërisht Trampi e meriton të kalbet në klub për tradhëtinë e madhe ndaj demokracisë amerikane në 6 Janar 2021, por edhe për një mori shkeljesh financiare dhe maskarallëqesh e shkeljesh të tjera të ligjit. E, përsëri, them që i duhet shmangur dënimi me burg. Amerikanët duhet të gjejnë me forma demokratike, me forcën e votës mënyrën se si ta hedhin në koshin e plehrave të historisë dhe t’ia mbyllin gojën një herë e përgjithmonë.

Pse e lidha me Amerikën? A mos dua të them se amerikanët, Kris Hill me shokë, e nxitën Berishën që të burgoste Nanon dhe të krijonte precedentin dhe tani po e provojnë në kurrizin e tyre? Nuk e di. Në atë kohë, kur flisja drejtpërdrejt me Kris Hill, as që më shkonte mendja ta mendoja. Tani nuk jam shumë i sigurt. Nuk jam edhe aq i sigurt se kush dhe pse i fryn në vesh Ramës që të bëjë të njëjtën gjë me Berishën. Nuk jam në gjendje të gjykoj as për motivet, nëse kjo është e vërtetë. Ndoshta amerikanët nuk janë edhe aq të interesuar për një zhvillim të rregullt demokratik të Shqipërisë. Koha do ta tregojë.

Pavarësisht se çfarë duan ose kërkojnë amerikanët, shqiptarët duhet të marrin në dorë fatet e tyre dhe të përpiqen të ndërtojnë një sistem qarkullimi të butë, tolerant dhe demokratik të pushtetit. 

Censi si pasqyrë e vetes

Nga sot, 18 shtator, deri në 30 tetor 2023në Shqipëri Instituti i Statistikave zhvillon Censin, regjistrimin e përgjithshëm të popullsisë. Censi nuk është zgjedhje politike, prandaj shqiptarët kanë rastin më të mirë që të provojnë t’iu përgjigjen pyetjeve me vërtetësi dhe ndershmëri, ndërsa partitë politike kanë rastin të rrinë rehat, në qejf të vet, dhe të mos fusin hundët, pasi nuk kanë interes të ndikojnë. Të vetmit që duken sikur janë gjallëruar për të bërë ndonjë farë fushate për të nxitur njerëzit se si të përgjigjen duken krerët e komuniteteve fetare, të cilët janë thjesht të interesuar për të shtuar numrin e grigjave përkatëse.

Unë shpresoj që shqiptarët do të dinë të jenë të ndershëm me veten e tyre, të aftë për të kuptuar pyetjet e Censit dhe për t’iu përgjigjur siç duhet.

Pyetja 168 e Censit është formuluar kështu:

Besimi Fetar

A praktikon ose i përket <Emri> një feje ose besimi të caktuar?

01. Po

02. Jo, ateist/e (nuk praktikon ose nuk i përket një besimi fetar të caktuar dhe nuk është besimtar/e)

03. Jo, nuk praktikon ose nuk i përket një besimi fetar të caktuar, por është besimtar/e

04. Preferoj të mos përgjigjem.

Duket tepër e thjeshtë dhe e drejtpërdrejtë. Askush nuk po pyet se çfarë besimi ka pasur gjyshi dhe gjyshja, babai dhe nëna. Askush nuk do të dijë çfarë besimi ke trashëguar nga familja. Askush nuk është i interesuar të marrë vesh cilit besim i përket në bazë të emrit, apo mbiemrit. Pyetja është thjesht: A praktikon një fe ose besim të caktuar?

Po shpjegoj çdo të thotë të praktikosh ose të mos praktikosh një besim fetar:

Nëse shkon çdo të diel në Kishë, nëse nuk ha mish të premteve, nëse nuk ke bërë asnjëherë seks jashtë martese (para dhe pas saj), nëse nuk je divorcuar, etj., atëherë mund ta quash veten praktikant i njërës nga fetë e krishtera, katolik apo ortodoks (ose edhe ndonjë nga këto të rejat që kanë hyrë me misionarë pas 1990-ës.

Nëse porosit dy bërxolla dhe një birrë kur ha te restoranti i plazhit me familjen, të gjithë me rroba banje, atëherë vështirë se mund të pretendosh që praktikon besimin islam. Aq më pak nëse nuk falesh pesë herë në ditë dhe nuk agjëron gjatë muajit të Ramazanit.

Dhe nëse, veç këtyre më sipër nuk e di nga bije dera e kishës apo xhamisë, atëherë është e mira ta kapërcesh zgjedhjen 01 dhe të shënosh këdo që mendon se të përshtatet më shumë nga tre të tjerat.

Të gjitha përgjigjet janë të mundshme për njerëzit. Të gjitha përgjigjet janë normale dhe secila prej tyre mund të shprehë të vërtetën në lidhje me ju. Ato shprehin thjesht besimin fetar ose mungesën e tij. Nuk shprehin as shkallën e moralit apo të imoralitetit, as ndershmërinë ose poshtërsinë e njeriut. Në fakt, moralin dhe ndershmërinë e shpreh vetëm përgjigjja me vërtetësi e pyetjeve që bëhen.

Cila është gjuha më e vjetër në botë?

Të gjithë diskutojnë cila është gjuha me origjinën më të hershme

Nga Lusi Tu në 24, gusht 2023 (Scientific American)

Në botë gëlojnë me mijëra gjuhë. Por kur kanë filluar njerëzit të ndërtojnë një sistem të rregulluar komunikimi, të tillë që të jetë i dallueshëm për një epokë të caktuar?

Shkencëtarët e dinë që sot ka mbi 7100 gjuhë, thuajse 40% e të cilave mendohet se janë në rrezik për t’u zhdukur, që do të thotë se numri i përdoruesve të tyre është në rënie. Ka gjuhë që fliten nga më pak se 100 vetë, ndërkohë që mbi gjysma e popullsisë së botës përdor vetëm 23 gjuhë.

Këto gjuhë, bashkë me ato që kanë vdekur dhe nuk fliten më, endin së bashku mijëra vjet marrëdhëniesh njerëzore. Kjo do të thotë që detyra për të përcaktuar gjuhën më të vjetër të botës shkon përtej kureshtjes gjuhësore. Për shembull, për të deshifruar shkrimet në pllakat e argjilit ose për të gjurmuar zhvillimin e gjuhëve të gjalla, gjuhëtarët duhet t’iu japin përgjigje edhe pyetjeve që shkojnë përtej gjuhësisë. Në këtë rrugë, puna e tyre kërkimore nxjerr në pah sekrete të qytetërimeve të lashtë dhe ngjall debate që përziejnë shkencën me kulturën.

“Ashtu si edhe gjuhët bashkëkohore, edhe ato të lashtat janë të domosdoshme për të kuptuar të shkuarën. Përmes tyre mund të gjurmojmë historinë e lëvizjeve të popullsisë. Në disa raste, të dhënat që marrim nga gjuha janë të vetmet të dhëna të besueshme për të shkuarën,” shkruan Klerë Bouen, Profesoreshë e Gjuhësisë në Universitetin e Jeilit. “Fjalët që mund t’i gjurmojmë deri në thellësi të të shkuarës na japin një pamje të shoqërive të shkuara.”

Ndjekja e gjuhës më të vjetër është “detyrë shumë e ndërlikuar,” thotë Dani Hiber, gjuhëtar që studion gjuhët e rrezikuara. Një nga mënyrat për përcaktimin e prejardhjes së një gjuhe është gjetja e një pike kohore në të kaluarën kur dialektet e ndryshme të një gjuhe kthehen në dy gjuhë aq të ndryshme, sa që njerëzit që i flasin këto dialekte nuk janë më në gjendje ta kuptojnë njëri-tjetrin. “Për shembull, sa hapa mbrapa në histori duhet të bësh që të gjesh kohën kur përdoruesit e anglishtes ishin në gjendje të kuptoheshin me përdoruesit e gjermanishtes?” thotë ai. Kjo pikë në të kaluarën do të shënonte prejardhjen e dy gjuhëve të dallueshme, anglishtes dhe gjermanishtes, si dy degëzime që dalin nga gjuha proto-gjermanike.

Nga ana tjetër, po ta marrim si të mirëqenë që të gjitha gjuhët mund të ndiqen në kohë prapa deri në një gjuhë e përbashkët njerëzore, atëherë del që të gjitha gjuhët janë njëlloj të vjetra. “Ti e di që prindërit e tu kanë folur një gjuhë, siç kanë folur edhe prindërit e tyre, e kështu me radhë. Pra, kushdo mund ta përfytyrojë se sit ë gjitha gjuhët kanë rrjedhur nga një gjuhë e vetme,” thotë Hiber.

Por është e pamundur të provosh se kush ka qenë gjuha proto-njerëzore – një paraardhëse e drejtpërdrejtë imagjinare e të gjitha gjuhëve të botës. Për këtë arsye, disa gjuhëtarë mendojnë se përcaktori “gjuha më e vjetër e botës” duhet t’i jepet një gjuhe për të cilën ka dëshmi bindëse të formës së shkruar.

Shumë nga shembujt e shkrimeve të hershme vijnë nga gjuhë që kanë përdorur alfabete gjemborë, domethënë germa me forma shigjetare të gërvishtura në pllaka argjili. Ndër këto gjuhë, sumeriania dhe akadiania datojnë të paktën 4600 vjet më pare. Arkeologët kanë gjetur edhe hieroglifë egjiptiane të gdhendura në varrin e Faraonit Seth Peribsen që datojnë rreth të njëjtës periudhë historike. Shkrimi përkthehet: “Ai ka bashkuar Dy Vende për djalin e tij, Mbretin e Dyfishtë Perbsen,” dhe mbahet si fjalia e plotë më e hershme që njihet deri më sot.

Përgjithësisht historianët janë të të njëjtit mendim se gjuhët sumeriane, akadiane dhe egjiptiane janë gjuhët më të vjetra me dëshmi të qarta të shkrimit të tyre. Të treja janë gjuhë të vdekura, që nuk përdoren më apo që nuk kanë pasardhës që jetojnë dhe vazhdojnë t’ua përcjellin gjuhët brezave në vazhdim.

Sa për gjuhët e vjetra që vazhdojnë të fliten, këtu ka disa pretendentë. Hebraishtja dhe Arabishtja dallohen si gjuhë që kanë vazhdimësi kohore të cilat mund të ndiqen në mënyrë të logjikshme nga gjuhëtarët, sipas Hiberit. Megjithëse dëshmitë më të hershme të shkruara të këtyre gjuhëve datojnë deri 3000 vjet më pare, thotë Hiber, të dyja i përkasin familjes së gjuhëve Afroaziatike, rrënjët e të cilave shkojnë nga 18000 deri në 8000 vjet p.e.s., ose 20000 deri në 10000 vjet më parë. Edhe brenda kësaj kornize kohore kaq të gjerë, gjuhëtarët e pranojnë Afroaziatiken si familjen më të vjetër të familjeve të gjuhëve. Megjithatë, koha e saktë se kur janë ndarë Hebraishtja nga Arabishtja është ende e diskutueshme.

Bouen shton edhe Kinezçen në listën e kandidatëve. Kjo gjuhë ka shumë të ngjarë të ketë dale nga gjuha proto-sino-tibetiane, që është njëkohësisht paraardhëse e gjuhëve burmeze dhe tibetiane, të paktën 4500 vjet më parë, megjithëse koha e saktë vazhdon të diskutohet. Dëshmitë më të hershme të dokumentuara të sistemit të shkrimit kinez vijnë nga mbishkrime në guaca breshkash dhe kocka kafshësh që datojnë 3300 vjet të shkuara. Megjithatë, karakteret e shkrimit modern kinez janë përdorur disa shekuj më vonë.

Po ta kthesh orën edhe nja dy mijëvjeçarë më shumë, të dhënat gjuhësore bëhen edhe më të turbullta. Deven Patel, profesor i studimeve për Azinë Jugore në Universitetin e Pensilvanisë thotë se dëshmitë më të hershme të gjuhës sanskrite janë disa tekste të vjetra Hindu të krijuara diku midis viteve 1500 dhe 1200 p.e.s., pjesë e Vedave, një përmbledhje shkrimesh fetare të Indisë së lashtë. “Unë mendoj se sanskritishtja është tradita më e vjetër gjuhësore në vazhdim, që do të thotë që ajo vazhdon të përdorë letërsi dhe që njerëzit e flasin, megjithëse nuk është gjuhë e nënës në kohët moderne,” thotë Patel.

Megjithatë, disa gjuhëtarë thonë se daljes së sanskritishtes i ka paraprirë gjuha Tamil, një gjuhë Dravidiane që ende përdoret nga 85 milionë folës në Indinë jugore dhe në Sri Lanka. Shkencëtarët e dokumentojnë Tamil të paktën 2000 vjet më pare. Ndërkohë, studiuesit nuk pajtohen për moshën e vërtetë të veprës më të vjetër të letërsisë Tamil që njihet me titullin Tolkappiyam. Disa e vlerësojnë si 7000 vjet, të tjerë si 2800 vjet të vjetër. “Studiuesit nuk pajtohen për datën e teksteve të lashtë që mendohen se i përkasin gjuhës Tamil, por edhe nëse gjuha që kanë këto tekste është aq e ngjashme me tamilen moderne sa për t’i përcaktuar si e njëjta gjuhë,” thotë Patel. “Përdoruesit e gjuhës Tamil janë shumë të zellshëm në përpjekjet për ta veçuar gjuhën e tyre si shumë të lashtë.”

Mosmarrëveshjet në përcaktimin e moshës së gjuhëve sanskrite dhe tamil janë shembull i problemeve më të gjera në përcaktimin e gjuhës më të vjetër në botë. “Për t’iu përgjigjur kësaj pyetje, njerëzit kanë filluar të krijojnë histori të reja që po aq sa shkencore, janë edhe politike,” thotë Patel. “Të gjithë duan të mburren me gjuhën më të vjetër që është ende në përdorim.”