Dialekte dhe Standarde

Arben Kallamata

Ndryshimet dialektore janë pasojë e veçimit, e mungesës së shkëmbimeve midis grupeve të ndryshëm njerëzish. Popullsi të caktuara, kur veçohen nga njëra - tjetra, pa marrëdhënie të mjaftueshme, pavarësisht se dikur mund të kenë pasur një gjuhë të përbashkët, të njësuar, fillojnë të zhvillojnë forma të ndryshme të përdorimit të të njëjtës gjuhë. Gjuha është si një qenie e gjallë që zhvillohet në drejtime të ndryshme, sipas mjedisit ku jeton, sipas përdoruesve dhe rrethanave natyrore.
Kushdo që di Anglisht e njeh mirë dallimin midis Anglishtes Britanike, asaj të SHBA-ve, apo asaj të Australisë. Afro 400 vjet më parë, në kohën e Shakespeare-it, ishin vetëm 3 milion njerëz që flisnin Anglisht. Duke u shpërndarë dhe veçuar (të paktën deri në shekullin e kaluar) nga njëri tjetri, ata zhvilluan dialekte fare mirë të dallueshme.
Me kalimin e kohës, veçimi dhe zhvillimi i dialekteve pavarësisht nga njëri-tjetri mund të çojë në krijimin e gjuhëve pothuaj krejtësisht të ndryshme. Jo më kot, ideja e klasifikimit të gjuhëve të botës nëpërmjet Familjeve, si dhe e përcaktimit të disave prej tyre si degë të një trungu të përbashkët, pranohet sot përgjithësisht nga gjuhëtarët dhe historianët në të gjithë botën. Nga Latinishtja e Romakëve kanë rrjedhur Italishtja, Spanjishtja, Portugalishtja, Rumanishtja, Frëngjishtja etj. Rusishtja, Bullgarishtja, Polonishtja, Cekishtja, Sllovenishtja etj., kanë një burim të përbashkët, sllav. Nga Gjermanishtja ka ardhur Anglishtja, Danishtja, Hollandishtja, Suedishtja.
Shqipja ka dy dialekte kryesore – Gegërishten dhe Toskërishten. Ndarja midis tyre është gjeografike – një përrua i madh, ose lumë i vogël, merreni si të doni, që quhet Shkumbin. Por, hollë hollë, Shkumbini nuk ndan por bashkon dy brigje!
Theksimi i të vërtetës së pranuar, shkencore, se dialektet janë pasojë e veçimit, është tepër i rëndësishëm kur flasim për dialektet e shqipes. Ende qarkullojnë teori të çuditshme sipas të cilave dialektet e shqipes (dhe ky duhet të përbëjë një përjashtim vërtet i papërsëritshëm) janë shprehje e pranisë së dy etnive krejtësisht të ndryshme. Nicholas Gage, për shembull, vërtitet nëpër qarqet akademike të SHBA-se duke trumbetuar se ndarja midis gegnishtes dhe toskërishtes është thjesht ndarje midis popullsive me prejardhje epiriote dhe ilire, dhe se epiriotët janë grekë, prandaj flasin toskërisht(!?).
Teori të tilla mbështesin pastaj pretendimet greke mbi Epirin në përgjithësi dhe, në veçanti mbi Epirin e Veriut, ose Shqipërinë e Jugut. Natyrisht, kjo teori është e pakuptimtë, si nga ana gjuhësore ashtu edhe nga ajo historike. Megjithatë, theksimi i dallimit midis Gegërishtes dhe Toskërishtes ka arritur të hyjë edhe në enciklopedi e udhëzues gjeografikë, ku vazhdimisht dy dialektet e Shqipes paraqiten si “të pakuptueshëm nga popullsitë përkatëse.” Gjë që ç’do shqiptar e ka të qartë se nuk është e vërtetë. Pavarësisht nga vështirësitë, një shqiptar nga Jugu e ka po aq të lehtë ose po aq të vështirë të kuptojë një shqiptar nga Veriu, sa ç’e ka, për shembull, një anglishtfolës nga Bostoni të kuptojë një tjetër nga Sidney apo nga New Delhi.
Fatkeqsisht, në kurthin e përpjekjeve për të dramatizuar dallimet ndërdialektore në shqip, bjen jo rrallë edhe vetë shqiptarët. Dhe më së shumti mollë sherri bëhet gjuha Standarde dhe origjina e saj.
Por përpara se të vazhdoj me këtë sherr desha të sqaroj pak se si e shoh unë Shqipen Standarde dhe rolin që ka ajo në kuadrin e Shqipes në përgjithësi.
Siç e vura në dukje më lart, brenda dy ndarjeve të mëdha të shqipes, Gegërishtes dhe Toskërishtes, gëlojnë me dhjetra nëndialekte. Një vesh i mësuar dhe i vëmendshëm nuk e ka fare të vështirë të dallojë midisdikujt që vjen nga Korça e dikujt tjetër që vjen nga zona e Devollit; nga Vithkuqi, apo nga Moglica, nga Dardha apo nga Vakëfet. Nëse ke jetuar gjatë në Korçë, për shembull, nuk e ke të vështirë të dallosh se dikush është pogradecar, kolonjar, beratas, fierak, gjirokastrit, lushnjar apo vlonjat. Eshtë e mahnitshme, por në Shqipëri mund t’ia gjesh prejardhjen dikujt brenda një rrezeje prej jo më shumë se 5 ose 10 km. vetëm duke e dëgjuar të flasë. Të gjithë bashkë, dialekte dhe nëndialekte, përbëjnë atë që konceptohet si Gjuha Shqipe. Nënvleftësimi, injorimi apo mohimi i secilës pjesë s’bën gjë tjetër veçse dëmton dhe sakaton gjuhën, pasurinë e saj.
Sipas gjuhëtarëve, pasuria leksikore e një gjuhe vërtitet rreth 200,000 fjalëve (me përjashtim të Anglishtes që numëron trefishin). Në vartësi të aftësive, prejardhjes, shkallës së arsimit, profesionit etj., njerëz të zakonshëm kanë në përdorim të përditshëm një fjalor aktiv me rreth 7,000 deri në 8,000 fjalë. Brenda këtij inventari fjalësh, një mjek do të ketë më të përdorshme terma të mjekësisë; një kritik letrar do të ndjehet më rehat me figura dhe togfjalësha letrarë; një politikan do të flasë me zhargonin e politikës (që, me që ra fjala, është edhe pjesa më e ndotur e gjuhës), ndërsa një fshatar do të përdorë më tepër fjalë që kanë lidhje me tokën, bagëtinë dhe veprimtarinë e tij të përditshme. Gjithashtu, sipas krahinave prej nga vijnë, njerëz të ndryshëm do të përdorin më shumë fjalë apo shprehje gramatikore që përkojnë me ato anë - dialektin. Megjithatë, përdorimi që i bën secili nuk ka përse të dëmtojë të tërën. Nga ana tjetër, asnjë njeri i veçantë nuk mund të jetë në gjendje të përdorë aktivisht të gjitha fjalët që përmban leksiku i Gjuhës Shqipe. Kjo është praktikisht e pamundur.
Duke qënë se njerëz të ndryshëm përdorin pjesëza të ndryshme të kësaj pasurie gjigande që quhet gjuhë, lind nevoja e krijimit të një marrëveshjeje sipas të cilës përdoruesit bijen dakort që, në rrethana të caktuara, të përdorin njësi të përbashkëta. Dhe që këto njësi të përbashkëta t’i përdorin sipas disa rregullave të përcaktuara.
Në fillim të Shekullit të Njëzetë shqiptarët u vunë të krijojnë shtet. Pa kaluar shumë kohë, ata e panë se ky shtet kishte nevojë për një variant të njësuar të gjuhës . Për një Shqipe Standarde, ose Zyrtare – një dialekt, apo zhargon që do ta njihnin, ta pranonin dhe ta përdornin të gjithë. Një gjuhë me të cilën shkresat që shkruheshin në komunat e Kukësit e të Sarandës të lexoheshin pa vështirësi në Ministritë përkatëse, në Tiranë. Sepse, nuk mund të vije përballë një mjek, që fliste me terma mjekësie, të diskutonte me një fshatar nga Progri i Devollit dhe të prisje që ai malësori i Nikaj Mërturit të hynte në muhabet pa u ngatërruar. Aq më tepër, t’ua regjistroje bisedën dhe të lejoje një jurist nga Vlora që të vendoste kush kishte të drejtë. Për këtë arsye lindi nevoja e Gjuhës Zyrtare.
Ajo nuk u bë në kohën e Zogut. Nuk u bë (dhe s’kishte s’i të bëhej) në “kohën e Italisë”. Nuk u bë (dhe s’kishte si të bëhej) as në “kohën e Gjermanit”. U bë në kohën e komunizmit.
Si çdo gjë që bëhej në komunizëm, do të mbante damkën e komunizmit.
Damka që i dha komunizmi ishte animi i dukshëm nga dialektet jugore. Kjo damkë vazhdon ta ndjekë edhe sot. Por a është ajo e mjaftueshme që ta bëjë Shqipen Standarde ilegjitime dhe të justifikojë kërkesën për rishikimin e saj? Ose, a janë të justifikuara mëritë dhe inatet që shpërthejnë herë pas herë midis shqiptarëve kur diskutojnë këtë temë?
Argumentet që përdoren edhe sot, për të mbajtur ndezur debatin për legjitimitetin e Shqipes Standarde, janë dy llojesh – politikë dhe gjuhësorë/kulturorë.
Parësor është pa dyshim argumenti politik. Sipas tij përcaktimi i Toskërishtes si mbizotëruese u bë për t’i bërë qefin Enver Hoxhës. Mua kjo më duket pak e vështirë për t’u kapërdirë. Jo sepse shumë shqiptarë, duke përfshirë edhe gjuhëtarët në atë kohë nuk përpiqeshin t’i bënin qefin Enver Hoxhës. Por thjesht sepse Enver Hoxha fliste dialekt Gjirokastrit të theksuar, që ishte larg asaj që u miratua si Gjuhës Standarde. Të folurën e Hoxhës mund ta gjeje më kollaj te gjuha e Ramiz Alisë se sa te Shqipja Standarde. Ndoshta, për një verior, të gjithë dialektet e Jugut tingëllojnë pothuajse njëlloj. Por, le të vemë re: nëse përshkrojmë duke folur, një rrugëtim përgjatë gjithë vendit, nga veriu në jug dhe anasjelltas, fshat pas fshati, krahinë pas krahine, bindemi se diferencat janë pothuaj të papërfillshme! Askund nuk gjen dot vijë ndarje gjuhësore! Kjo, më duket se na shërben si provë e qartë se shqipja është një gjuhë e vetme, qartësisht e pasur, deri në atë shkallë sa pikërisht për shkak të kësaj larmishmërie, shfaqet si një ylber gjigand. Praktikisht, e folura e Gjirokastrës ka po aq dallim nga e Shqipja Standarde sa ç’mund të ketë e folura e Kukësit nga ajo e Shkodrës. Nëse Kongresi i Drejtshkrimit do të kishte pasur si synim kryesor t’iu servirte gjithë shqiptarëve të folurën e Enver Hoxhës, ne tani do të ishim të gjithë duke folur e shkruar gjirokastritçe.
Sidoqoftë duhet pranuar se animi nga Toskërishtja ka pasur një farë shtytjeje politike. Ose të paktën ishte pasqyrim i mbizotërimit të pjesës jugore në jetën politike, akademike dhe kulturore të vendit, në një periudhë kur pjesa veriore (veçanërisht Shkodra) ishin goditur më rëndë nga komunizmi.
Pavarësisht prapaskenave që mund të kenë ndikuar në përcaktimin e standardit, shqiptarët u bënë me një gjuhë zyrtare. Zyrat e shtetit filluan të komunikojnë me gjuhë të njësuar. Fëmijët e shkollave në klasën e parë në të gjithë territoret e banuar me shqiptarë filluan të mësojnë të lexojnë dhe të shkruajnë gjuhë të njësuar. Mjetet e medias dhe të komunikimit filluan të përdorin gjuhë të njësuar. Librat shkollorë dhe, më vonë, edhe ata artistikë, filluan të shkruhen me gjuhë të njësuar. Mua më duket se kjo nuk është e pakët, dhe pavarësisht nga motivet e përzgjedhjes, gjuha e njësuar ka luajtur një rol të shkëlqyer në njësimin e kombit.
Meqë jemi në planin politik, ia vlen të përmenden dy reagime politike që janë tepër të rëndësishme, pavarsisht se diametralisht të kundërta.
• Nuk besoj të ketë pjesë tjetër të Shqipërisë ku njësimi i Gjuhës Standarde Shqipe të jetë pritur me më tepër armiqësi se sa në Shkodër. Djep i një kulture tepër të lashtë, krenarë për një ndihmesë të pazëvendësueshme në letërsinë dhe kulturën e vendit, përdorues të një dialekti qytetar të përpunuar dhe të sofistikuar, qendër e anti-komunizmit, Shkodra dhe shkodranët nuk kishin se si të mos e shihnin hapin e vënies së Toskërishtes në bazë të Gjuhës Zyrtare si një sulm të drejtpërdrejtë kundër tyre. Aq më tepër që ky hap kryhej krahas raprezaljeve të tjera ndaj kulturës dhe qytetërimit shkodran – shkatërrimit të kishës, nëpërkëmbjes së dinjitetit, mohimit të figurave të shquara, rrënimit ekonomik, dënimit të intelektualëve. Reagimi i tyre ishte i hapur dhe i vendosur. Shkodranët, më shumë se gegët e tjerë, nuk e pranuan Shqipen Zyrtare. Ky reagim ishte thjesht politik dhe ishte shenjë qëndrese ndaj komunizmit. Edhe sot e kësaj dite, shkodranët e kanë më të vështirë se kushdo tjetër të flasin Shqipen Standarde. Kjo ndodh sepse, me ndërgjegje apo jo, ata e konsiderojnë si një gjuhë jo të tyren, por jo për ndonjë arsye biologjike.
• Gjithashtu politik, por me një drejtim të kundërt ishte reagimi i shqiptarëve të trevave të Kosovës. Ata panë te Shqipja e Njësuar një rast të përsosur për të deklaruar identitetin e tyre. Prej kohësh shovinizmi serb bënte përpjekje për të përhapur idenë e dallimit midis shqiptarëve të Kosovës dhe shqiptarëve të Shqipërisë. Madje edhe emërtimet e përdorura për t’iu drejtuar atyre janë të ndryshme. Kjo bëhet me qëllim. Është i njëjti qëllim që i bën shovinistët grekë të thonë se shqiptarët toskë janë të ndryshëm nga ata gegë. Dhe një nga argumentet që përdoret është dialekti i ndryshëm, duke pretenduar se dialekti flet për popullsi të ndryshme, dhe jo, siç është e vërteta historike dhe shkencore, që dialektet rrjedhin nga njerëz me origjinë të përbashkët të cilët, si rezultat i izolimit dhe jetesës në rrethana të ndryshme e kanë përdorur gjuhën në mënyra të ndryshme.
Shqiptarët e Kosovës e përqafuan Shqipen Standarde me një pasion të admirueshëm. Duke jetuar jashtë kufijve të vendit, për ta dallimet e brendshme politike në Shqipëri (komunistë - antikomunistë) nuk kishin nuk kishin më shumë rëndësi afatgjatë se sa dallimet etnike. Të kërcënuar nga asimilimi sllav, ata kërkonin mjete për të forcuar identitetin kombëtar shqiptar. Kjo shpjegon edhe popullaritetin që pati dhe vazhdon të ketë Shqipja Standarde edhe sot e kësaj dite në Kosovë. Për shqiptarët e Kosovës, të flasësh Shqipen Standarde ishte gati shenjë patriotizmi dhe atdhedashurie. Pak rëndësi kishte nëse kjo gjuhë ishte bazuar te dialekti verior apo jugor. Madje pak rëndësi kishte që për ata vetë, dialekti i Veriut do të ishte më i kapshëm dhe më i lehtë për t’u pranuar si Standard. Rëndësi kishte dhe ka që gjithë shqiptarët përdorin një gjuhë të përbashkët.
Argumentët e tjerë që përdoren për të sulmuar Shqipen Standarde janë gjuhësorë, dhe kulturorë. Sillen shembuj të pasurisë së fjalëve në Veri, dhe kjo ia vlen e duhet përshëndetur, por bëhen përpjekje për të argumentuar se dialektet e Jugut nuk e kanë një pasuri të tillë, gjë që më duket investim i pakuptueshëm. Nëse merr qëndrim përjashtues midis dy dialekteve, ky është nga ato lloj argumente që hapin debate pafund. Të gjithë dialektet janë të pasura dhe të afta të shprehin vetveten. Mbrojtja e njërit në kurriz të tjetrit nuk të çon kërkund. Është e vërtetë që gegërishtja ka pasuri të rralla leksikore, po aq sa është e vërtetë që shqipja e Jugut ka qënë në gjendje të shprehë shkëlqyeshëm vlera të mirëfillta letrare. E keqja ka qëndruar dhe qëndron pikërisht te pozicioni përjashtues. Siç e shpreha edhe më lart, prania e një Gjuhe Standarde nuk ka përse të përjashtojë dialektet. Përkundrazi, ato janë pjesë dhe pasuri e gjuhës shqipe.
Përjashtimi çohet pastaj më tej, në planin kulturor. Përmenden shkrimtarë dhe figura të shquara me prejardhje nga trevat e Veriut dhe bëhen përpjekje për t’ua kundërvënë ata shkrimtarëve me prejardhje nga trevat e Jugut. Kjo është vërtet e shëmtuar dhe e pafrytshme. Asnjë shkodran nuk ka të drejtë ta pretendojë Fishtën ose Mjedën si poetin e vet dhe t’ia mohojë atë vlonjatëve apo korçarëve. Kadareja nuk është shkrimtar gjirokastrit, ashtu si as Naimi nuk është poet frashërlli apo nga Stambolli, dhe as Fan Noli nuk i përket Ibrik Tepesë apo Bostonit. Të gjithë këta i përkasin Shqipërisë dhe Shqiptarëve kudo që janë, nga Preveza në Preshevë, madje, në kushtet moderne, nga Pekini në Vancouver.
Si përfundim dua të përsëris se Standardi i Shqipes as duhet t’i përjashtojë dhe as t’i mohojë dialektet. Përkundrazi, ai duhet të jetë një mjet njësimi, mjet bashkimi për kombin. Pavarësisht rrethanave në të cilat u vendos, ai ka luajtur dhe luan një rol që në përgjithësi është provuar se është pozitiv.
Të kërkosh ta zëvendësosh atë në këtë kohë është humbje e kotë energjish. Të vihemi në lëvizje për ta ndryshuar, përmirësuar, plotësuar, po. Por kjo nuk është mision vetëm i veriorëve. Mungesat janë të gjuhës shqipe, jo të banorëve të njerës apo tjetrës trevë. Për më tepër, përpjekja si revansh, mund të kthehet në një aventurë të rrezikshme dhe me pasoja. Argumentët politikë për ta kundërshtuar atë - urrejtja për komunizmin dhe komunistët – pothuajse nuk ekzistojnë më, së paku zyrtarisht. Argumenti politik për ta ruajtur gjuhën e njësuar – në kuadër të njësimit të kombit, vazhdon të jetë jo më pak i mprehtë se më parë. Sa për argumentat gjuhësorë - shqipja do të vazhdojë të mbetet pasuri për aq kohë sa të gjithë dialektet, pavarësisht nga Standardi, do të vazhdojnë t’i sjellin asaj vlera. Dhe këtu kam parasysh të gjitha dialektet, ato të Kosovës, të Shkodrës, të gjithë Veriut, por edhe dialektet e Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut.