Përse nuk është Zoti ai që krijoi Gjithësinë

Nga Stiven Hoking dhe Leonard Mlodinow

Krijimi i botës ku jetojmë mund të shpjegohet bindshëm me anë të shkencës - nuk ka nevojë për perëndi.

Sipas mitologjisë Vikinge, eklipset ndodhin kur hëna ose dielli kapen nga dy ujq të quajtur Skoll dhe Hati. Sa fillonte eklipsi njerëzit mblidheshin dhe fillonin të bënin sa më shumë zhurma, me shpresë se do t'i trembnin ujqit. Natyrisht, me kalimin e kohës ata e panë se eklipset vazhdonin punën, pavarësisht nga kusitë që përplaseshin aty poshtë.

Duke mos ditur se si punojnë gjërat në natyrë, njerëzit e kohëve të lashta filluan të krijojnë mite të shumtë që s'ishin tjetër veçse përpjekje për t'i dhënë një farë kuptimi botës përreth. Më vonë ata iu kthyen filosofisë, domethënë përdorimit të arsyes -- me një dozë të mirë intuite -- si mjet për të deshifruar gjithësinë. Sot ne përdorim arsyen, matematikën dhe provat eksperimentale -- me fjalë të tjera, shkencën bashkëkohore.

Albert Ajnshtaini thoshte: "Gjëja më e pakuptueshme për gjithësinë është se ajo është e kuptueshme." Me këtë ai nënkuptonte që, në dallim nga një shtëpi e papastruar, gjithësia nuk është aspak  përzjerje sendesh që lëvizin secili në hesap të vet. Çdo gjë në gjithësi, pa asnjë përjashtim, ndjek ligjësi të caktuara.

Njutoni besonte se sistemi ynë djellor, që për çudi ishte i banuar, nuk "ka dalë nga rrëmuja përmes ligjeve të natyrës." Jo, ai thoshte se i gjithë rregulli i gjithësisë ishte "krijuar fillimisht nga Zoti dhe ruhej prej tij edhe sot e kësaj dite i pandryshuar." Zbulimi kohët e fundit i disa detajeve të hollësishme të shumë e shumë ligjeve të natyrës mund t'i bëjë disa njerëz t'i rikthehen mendimit se ky plan madhështor duhet të jetë patjetër vepër e një Planifikuesi madhështor. Megjithatë, zhvillimet e fundit në kozmologji arrijnë të shpjegojnë qartë se përse ligjet e gjithësisë duken si të prera me gërshërë për njerëzit, pa pasur nevojnë e një krijuesi bamirës.

Për krijimin e planimetrisë tokësore të përshtatshme për njerëzit janë ndërthurur një sërë ndodhish të pazakonshme, të cilat do të ishin vërtet shumë të pakuptueshme nëqoftëse sistemi ynë diellor do të ishte i vetmi në Gjithësi. Por ne sot njohim me qindra siteme të tjerë diellorë, ndërkohë që janë shumë të paktë ata që mund ta venë në dyshim se duhet të ketë pambarimisht të tjerë midis miliarda yjeve të galaksisë sonë. Planetet janë nga më të ndryshmit dhe s'ka dyshim se, nëqoftëse në një planet të caktuar që është i përshtatshëm për jetën do të kishte qënie të afta për ta shqyrtuar botën rreth tyre, ata do të arrinin në përfundimin se mjedisi përreth është në gjenjde t'i plotësojë kushtet e duhura për jetesën e tyre.

Pohimin e fundit mund ta kthesh lehtësisht në parim shkencor: Fakti që ne jemi përcakton kufijtë e tipareve të llojit të mjedisit rrethues. Për shembull, po të mos e dinim largësinë e Tokës nga Dielli, fakti që ka qenie si ne do të na lejonte të caktonim kufizime se sa e madhe apo sa e vogël do të duhej të ishte largësia midis Tokës dhe Diellit. Që të jetojmë, ne na duhet ujë i lëngshëm, dhe po të kishte qënë Toka më pranë Diellit, ky ujë do të kishte avulluar; po të ishte më larg, do të kishte ngrirë. Ky parim quhet parimi "i dobët" antropik.

Parimi i dobët antropik nuk është edhe aq i debatueshëm. Ndërkohë, është një trajtë e tij më e ashpër që shihet me përbuzje nga disa fizikanë. Parimi i fortë antropik nënkupton që fakti që ne jemi detyrimisht vë kufizime jo vetëm mbi mjedisin rreth nesh, por edhe në formën dhe përmbajtjen e vetë ligjeve të natyrës.

Një mendim i tillë është krijuar sepse nuk janë vetëm karakteristikat e veçanta të sistemit tonë diellor që duken të jenë çuditërisht të përshtatshme për zhvillimin e jetës së njeriut, por edhe karakteristikat e gjithë gjithësisë -- dhe ligjeve të saj. Ato duken se kanë një planifikim që duket sikur është prerë me gërshërë për të na mbështetur ne dhe, nëqoftëse do të vazhdojmë të jemi, le fare pak vend për ndryshime në të ardhmen. Kjo është shumë më e vështirë për t'u shpjeguar.

Historia se si gjithësia e hershme e përbërë nga hidrogjeni, heliumi dhe pak litium u zhvillua në një gjithësi që evoluoi në një gjithësi të aftë për të mbajtur të paktën një botë me formë jete të arsyeshme si jona është histori me shumë kapituj. Forcat e natyrës duhet të ishin të tilla që të bënin të mundur prodhimin e elementëve më të rëndë - veçanërisht karbont - nga elementët e hershëm, dhe jo vetëm kaq, por edhe që këta të ishin të qëndrueshme të paktën për disa miliarda vjet. Këta elementë të rëndë u formuan në furrra gjigande që ne i quajmë yje, prandaj këto forcave kishin detyrë që fillimisht të lejonin formimin e yjeve dhe të galaksive. Këto, nga ana tjetër, u krijuan nga farat e inhomegeneitieve të vegjël në gjithësinë e hershme.

Po edhe kjo nuk mjaftonte: Dinamizmi i yjeve duhej të ishte i tillë që disa prej tyre do të duhej t'iu vinte dita të shpërthenin pikërisht në mënyrë të tillë që të lejonte shpërndarjen në hapësirë të elementëve më të rëndë. Jo vetëm kaq, por ligjet e natyrës do të duhej të diktonin që këto mbeturina të rikondensoheshin në breza të rinj yjesh, tashmë të rrethuar nga planete që kishin në vetvete elementët e rëndë të porsa krijuar.

Po të shqyrtosh gjithësitë modele që gjenerojmë kur ndryshohen teoritë e fizikës në forma të caktuara, mund të arrish të studiosh në mënyrë metodike pasojat e ndryshimeve të ligjeve fizike. Përllogaritjet tregojnë se një ndryshim qoftë edhe 0.5 % në intensitetin e forcës nukleare intensive, ose 4% i forcës elektrike, do të shkatërrote ose pothuajse gjithë karbonin ose gjithë oksigjenin në të gjitha yjet dhe, në këtë mënyrë, edhe mundësinë e jetës kështu siç e njohim ne. Gjithashtu, pjesa më e mdhe e konstanteve themelore me të cilat merremi në teoritë tonë duken të përllogaritura shumë imët në kuptimin që, po t'i ndryshoje në një masë sado të vogël, gjithësia do të ishte cilësisht e ndryshme dhe, në shumë raste, e papërshtatshme për zhvillimin e jetës. Për shembull, po të kishin qënë protonet 0.2% më të rëndë, ato do të ishin kthyer në neutronë, duke destabilizuar gjithë atomet.

Duke pasur parasysh se që të zhvillohet jetës planetare i nevojiten disa qindra milion vjet në një orbitë të qëndrueshme, del se edhe numri i përmasave hapësinore është i përcaktuar nga qenia jonë. Kjo ndodh se, sipas ligjeve të gravitetit, orbitat e qëndrueshme eliptike janë të mundshme vetëm në tre përmasa. Në çdo përmasë tjetër veç këtyre të treve, edhe turbullimi më i vogël, si për shembull diçka e shkaktuar nga tërheqja e planeteve të tjerë, do ta dërgonte planetin përtej orbitës së vet rrethore, dhe do ta detyronte që të vërtitej në formë spilare ose tutje, ose në drejtim të diellit.

Dalja e strukturave të ndërlikuara të afta për të mbajtur vëzhgues të arsyeshëm duhet të jetë shumë e brishtë. Ligjet e natyrës krijojnë një sistem që është jashtëzakonisht i detajuar. Si duhet t'i kuptojmë këto përkime? Fati në formën e saktë dhe në natyrën e ligjeve bazë të fizikës është një lloj tjetër fati nga fati që gjejmë te faktorët mjedisorë. Ai na ngre pyetjen e natyrshme se përse është kështu siç është.  

Disa njerëz duan t'i përdorin këto përkime si dëshmi të punës së Zotit. Mendimi se gjithësia është krijuar që të rehatojë njerëzimin mund të gjendet në teologjitë dhe mitologjitë më të vjetra, që prej mijëra vjetësh. Në kulturën Perëndimore Testamenti i Vjetër përmban mendimin e një plani hyjnor, megjithëse pikpamja tradicionale e krishterë ka qënë jo pak e ndikuar nga Aristoteli, i cili besonte "te një botë inteligjente natyrore që funksionon sipas një plani të qëllimshëm."

Nuk është kjo përgjigja që jep shkenca moderne. Sipas të dhënave të fundit më të përparuara të kozmologjisë, ligjet e gravitetit dhe teoria kuantum japin mundësi për krijimin e gjithësisë në mënyrë spontane nga asgjëja. Krijimi spontan është arsyeja se përse ka diçka në vend të asgjësë, përse është gjithësia, përse jemi ne. Nuk është aspak e nevojshme të ftosh Zotin që të ndezë letrën e lakmusit blu dhe të verë gjithësinë në punë.

Gjithësia jonë duket se është një ndër shumë të tillë, secila me ligje të ndryshëm. Mendimi i shumëgjithësive nuk është aspak përfytyrim i shpikur për të shpjeguar mrekullinë e detajimit. Ai është një pasojë e parashikuar nga shumë teori të kosmologjisë moderne. Nëqoftëse është i vërtetë, ai është në gjendje ta kthejë parimin e fortë antropik në të dobët, duke e vënë detajimin e ligjeve fizike në të njëjtin rrafsh me faktorët mjedisorë, sepse kjo do të thotë që habitati ynë kozmik - he për hë e gjithë gjithësia e vëzhgueshme - s'është gjë tjetër veçse një ndër të shumtat.

Secila nga gjithësitë ka shumë histori të mundshme dhe shumë gjendje të mundshme. Vetëm disa pak prej tyre do të lejonin qenien e krijesave si ne. Në një farë mënyre, megjithëse jemi të brishtë dhe të parëndësishëm përballë përmasave të kozmosit, kjo na bën ne zotër të krijimit.

Stiven Hoking është profesor në Universitetin e Kembrixhit. Leonard Mlodinow është fizikant që jep mësim në Kaltek. Përshtatur nga "Plani i Madh" nga Stiven Hoking dhe Leonard Mlodinow, për t'u botuar nga Bantam Books në 7 Shtator.

Përktheu Arben Kallamata