(Nga Kujtim Dashi)
Historia e letërsisë, qoftë e huaj apo ajo shqipe, e njeh dukurinë, që përbri një emri e mbiemri të një autori të njohur, kur ka dalë prej tyre ndonjë pinjoll, që ka lëvruar letërsinë si paraardhësi. Ka vijuar traditën dhe ka korrur sukses, i kanë vënë në kllapa cilësorin i Riu a Biri natyrisht për t’i dalluar nga paraardhësit, si bie fjala, Aleksandër Dyma (père) dhe Aleksandër Dyma Biri, apo Gavril Dara i Riu etj.
Besoj që, përjashtuar veprën tjetër të Arben Kallamatës, të cilën, për shkak të kaosit të botimtarisë e të distribuimit a të vetë njohjes tonë, të mungesës së kritikës letrare institucionale apo dhe pazgjidhshmërisht edhe me hierarkinë katrahurë ireale të atyre vlerave që krijojnë autorët si brenda, por dhe jashtë vendit, nuk e njohim të plotë, mbase vetëm romani i tij “Hijet e muzgut”, na jep të drejtën ta quajmë Kallamata, Biri apo i Riu, duke u nisur nga trashëgimia e vyer në këtë zhanër e të atit, shkrimtarit të njohur Miço Kallmata, veprën e të cilit e kemi njohur që në gjallje të autorit dhe, mbase tani, suksesi i të birit do të bëhet sebep që të nëpërmendet kontributi i të atit në tërësi, sidomos me veprat e tij të këtij zhanri si, "I fundit i oxhakut" (1971); "Nën hijen e dordolecëve"(1973), "Asnjanësia e Zotit Lulo" (1978); si dhe shkrimin kurajoz e jehonëgjerë në vitin 1991 me titull "Proletarë të të gjitha vendeve - shpërndahuni". Përveçse Fieri që e ka “kujtuar” duke e bërë “Qytetar nderi” të tij mbi të si për mjaft autorë të tjerë që nuk janë më fizkisht është hedhur pelerina e harrimit.
Megjithëse ka lëndë jashtëzakonisht të pasur jetësore e tema të panumërta, në raport me letërsinë satirike të trashëguar, në këto 2-3 dekadat e fundit, letërsia satirike, mendoj, se ka njëfarë prapambetje e topitje relative, të cilën, mendoj se e “zgjon” suksesshëm ky roman i Arben Kallamatës, të cilin as s’e njoh e as s’e kam takuar ndonjëherë. Pa dashur të hyjmë në shkaqet e kësaj prapambetjeje e topitje, do të veçoja njerën, dominancën e spektakleve televizive, që krijojnë iluzionin e ezaurimit të problematikës satirike të bollshme në realitetin shqiptar.
Romani me një titull metaforik e sinjifikativ për hijet e muzgta të kohëve në diakroni, por që “gjëmon” për kohët moderne në sinkroni “Hijet e muzgut” në një frymë e stil konician, demitizues e delegjendarizues mjeshtëror vetëqortues e vetëpërqeshësh, gjithë humor sarkastik, nuk i “heq pluhurat” realiteteve që fokuson, por i ka vënë plojën rëndshëm dhe, pamëshirshëm, satirizon dukuritë me të cilat ndeshemi përditë, sidomos në rrjetet sociale, në grafomaninë glorifikuese pseudoshkencore, i cili shpesh herë predominohet, përhapet e shumëfishohet si budallallëk (siç thotë dhe Umberto Eco për përhapjen epidemike të budallallëkut në rrjetet sociale, që edhe një profani i jep të drejtën të shprehet në barazi të plotë me një nobelist) nga gjysmakërstudiues, amatorë “autoktonë” (siç përtallet me këtë term autori) delirantë, taksativë e çudibërës me 99.99 % siguri në “zbulimet” e “konkluzionet” e tyre të vonuara në sofrën e historisë, naïve e ashkencore apo fanataziste, pa asnjë ballafaqim pikëpamjesh apo qoftë dhe me një fusnotë për shkak të injirancës e megallomanisë të pashoqe, profanizmit, protagonizmit alibik e fiktiv, rishikimit të historisë së botës, rajonit e të vendit (edhe sipas, por sidomos në kundërshtim të hapur e “të vonuar” nga “ex katedra” gjithnjë “autoktone” dhe mbarë të gjitha versioneve të njohura a të shkruara në librat e shenjtë apo në veprat shkencore e letrare që nga Homeri e këtej, në mitet e legjendat, “përparësia” e të cilave synohet të serviret si të vërteta shkencore e të padiskutueshme më, muhurvënëse a priori, aksiomatike, kështu është e s’ka ndryshe se “thom û”, na kanë hyrë në hak bota), duke e nxjerrë këtë të fundit, si kërthiza apo treva (e rajonizuar nga autori brigjeve e maleve nga kalon Shkumbini, pra Via Egnatia e njohur, apo siç shprehet po ai në roman:”Zoti u përpoq të vinte në jetë të njëjtin plan edhe me banorët e kopështit të S’Edinit mes maleve të Xhyrës në rrethinat e Librazhdit pranë Skampës në luginën e Shkumbinit në kërthizë të botës, në Ballkanin Perëndimor.) nga është ngjizë e gjithë bota mbarë, apo siç thojnë kinezët Cungo, apo qendra e botës, si “drita magjike” që ka shpëndarë e ndritur të gjithë vendet e popujt, është zanafilla e gjeneza e gjithçkaje, që ka Qy(q)gjijtë Toskë e Gegë më trima, më të mençur, më vizionarët e të zotët e kësaj dynjaje. Dhe se një mori personazhesh që ka krijuar autori, si Palloshi, Qygjia, Rufusi (njëfarë Ternardie shqiptar i satirizuar skajshëm) Helena, Afërdita, Konstanti e Konstandini, Zana e Malit, Eusebio, Grepi i Madh, vëllezërit Mateo, Gjin, Mark, Pavllo dhe…Cuf (Atë Kallamata e vizaton bukur: Përjashtim bënte vëllai Cuf, i cili kishte probleme në funksionimin si “vëlla” dhe anonte më shumë nga funksionimi si Marie. Vëlla Cufi konsiderohej krejtësisht i padëmshëm dhe përdorej nganjëherë nga vëllezërit e tjerë thjesht për të shuar kurreshtjen ose, siç përdorej shprehja midis vëllezërve, “për të ndërruar gjellë”), të cilët më pas shpallen Meshkiopë, si Meshkopi Mateo, Meshkopi Gjon, Meshkopi Mark, Meshkopi Pavllo, përveç Cufit, që ka një « fat » tjetër. e shtatë Marijet, krijuesi Zot, Lenka e Virgjër e Tepelenës, Pirua, (ia vlen të vëmë në spikamë etimologjinë e këtij emri të shquar, sipas autorit: “kishte dy cilësi të shquara që e bënin atë të quhej 'i Madh'. Ai ishte trim i çartur dhe pijetar i shquar. I pëlqente shumë rakija e rrushit dhe vera e kuqe. Prandaj edhe emrin ia kishin vënë 'Piro', pasi rrinte gjithë ditën i pirë. Piroja pinte aq shumë, saqë u desh t’i shtonin edhe një mbiemër tjetër 'i të Pirit',. Kështuqë e quanin Piroja i Madh i të Pirit.), Kapedan Sulua, Kapedan Batoja, Kapedan Dashi, Kapedan Kokëmadhi dhe nja dhjetë kapedanë të tjerë të dorës së dytë. Përkrah Piros së Madh të të Pirit qëndronte Lame Lëçitësi. etj, etj, apo edhe ato episodikë, përmes situatave, episodeve, ngjarjeve e batutave të panumërta të ndërthurura njëra me tjetrën plot humor e satirë të hollë rindërtojnë marroçshe versionin origjinal të tyre që në zanafillë e përgjatë gjithë rrjedhave të historisë së vendit, të rajonit e botës, në gjithçka të kësaj bote deri në teoritë “filozofike” etj.
Ia vlen të citojmë një nga “deduksionet” më interesante e të jeremosura të romanit:” Pellazgët kanë themeluar Romën, kanë themeluar Trojën, kanë themeluar Butrintin, kanë themeluar Athinën, kanë themeluar Aleksandrinë dhe tani po themelojnë Kostandinopojën. Pellazgët kanë vënë bazat e qytetërimit të botës dhe nuk do të lejojnë njeri t’i marrë nëpër këmbë. » apo
« …kishte të dhëna të sakta se një bashkim panpellazgjik nuk kishte sy për qabe të ndodhte në ndonjë të ardhme të afërt ose të largët. » apo
« Këta njerëz (të katakombeve në Romë, ku i cvendos ngjarjet romancieri), shumica pa punë e pa zanat kishin të paktën të siguruar strehën falas nëpër labirintet e katakombeve dhe hanin po falas duke u mbështetur kryesisht në ekonominë ndihmëse të vjedhjeve, lypjeve dhe prostitucionit, veprimtari që kërkonin shkallën më të ulët të vetëvlerësimit, nivelin më bazë të kërkesave morale dhe…. »
Që t’i rprodhojmë këtu do të ishte një ndërmarrje e vështirë po aq sa dhe të vetëpërmbahesh për të mos bërë një gjë të tillë, se i takon thuajse të rishkruash krejt tekstin, herë me gjithë kontekst e herë jashtë tij, thjesht ndoshta për një batutë pikante nga një pafundësi e tyre, kur nuk të ndahet për një çast buzagazi, por mendoj se botimi i këtij romani dhe jehona e tij e mirëmenaxhuar, do të jetë një kontrapunkt letraro-artistik dhe përpjekje e suksesshme për t’i kthjelluar e vënë disi fre këtyre përçartjeve megallomane të takëmit të sipërpërmendur, që në çdo gjë, në çdo zbulim e në çdo fjalë empirikisht e në mënyrë komike, do të gjejnë medoemos gjurmë pellazge e të pellazgjishtes, lavdi a heroizma të paqena a të ekzagjeruara, pra si produkte “Made in Pellazgjia!” të historisë që deri më tani na paskësh hyrë në hak, por në suazën e një recence ndonjë batutë pikante edhe mund ta zëmë në gojë, për të ritheksuar vlerat satirike që përcjell autori në këtë roman, si bie fjala, Siç na dogjën, do t’i djegim, si “kredo gjenetike” që në zanafillë ndër ne shqiptarët;
- Ah, Mama, Mama. Qygjia ishte njeriu i parë që foli. Qygjia foli shqip, gjuhën e parë, nënën e gjuhëve. Qygjes i vinin fjalët vetvetiu – nuk kishte nevojë t’i kërkonte apo t’i mësonte nga njeri;
Helena
“Nëse hetojmë prejardhjen e fjalës “Hellas” do na çojë dhe kjo se helenët nuk vijnë nga jugu, siç thotë Kordati, por nga Iliria.
Studiues…e nxjerrin prejardhjen e “Hellas” nga rrënja pellazge “el-“ që do të thotë ose ndoshta ka kuptimin e lartësisë dhe e hasim në një numër të konsiderueshëm toponimesh të botës pellazge, që nga Italia Qendrore deri në Azi të Vogël;
Tjetrin (Zoti) e vuri në mes të disa maleve të bukur, zhytur në pyje të gjelbëruar dhe pemë të panumërta, në një tokë me dhè të kuqërremtë, në një kopësht të cilin e quajti S’Edin. Njeriun e dytë e quajti Qygj. Kopështi i S’Edinit ishte diku në Ballkanin Jug-Perëndimor, në Europën Jug-Lindore, pranë një lumi të vogël shkumbues që quhej Shkumbin, diku rrotull një pike që quhej Xhyrë.
Të dy njerëzit e parë ishin burra, pasi Zoti i krijoi sipas shëmbëlltyrës të vet dhe Zoti dihet mirëfilli që është burrë, me qime të ashpra dhe lesh në të katër anët, me koqe e me gjithçka tjetër që vjen me paketën e një burri. Sepse zoti mund të vijë në tre forma, si Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë, por që të tri format janë burra. Asnjë nga format nuk është grua. Prandaj edhe dy njerëzit e parë që u krijuan ishin burra, sepse Zoti ishte i vendosur t’i krijonte dy të njerëzit e parë në shëmbëlltyrën e vet.…Apo:
Fitorja e Piros. Fitorja e leshit. Nuk mbeti burrë në këmbë. Nuk mbeti kalë në këmbë. Nuk mbeti bagëti në këmbë. E përse? Për një kurvickë që u kthye me dobiç nga Italia.
Sa sipër, do të thosha që vepra të tilla si kjo që kemi në shqyrtim, për shkak të temës së trajtuar gjerësisht dhe nivelit artistik, humorit e satirës për të cilën është i etur lexuesi, pa bërë krahasime dhe spostime hiearkike vlerash, do të thosha se shpesh kanë fatin, bie fjala, si të Zylos së Dritëroit, përthithen shpejt e mirë nga lexuesi dhe ushtrojnë ndikim jo të vogël tek ai dhe në mjedisin shoqëror, duke u bërë shpesh popullor personazhet e tyre apo dhe referenca për kundërvënie situatash të ngjashme që vazhdojnë ende.
Kallamata Biri apo i Riu me mjeshtëri artistike e gjuhë shprehëse të zhanrit me një fantazi të shfrenuar dhe humor e sarkazëm, që nuk e ndeshim fort shpesh as në vepra “revizionuese-satirike” letrare apo dhe kinematografike, që mendoj se është më e zhvilluar prej shumë kohësh në botë, kryesisht, ku kanë gjetur terren për ta përcjellë të shkuarën me gaz e jo më me patetizma, me shtrembërime flagrante fitimtarësh, me të pavërteta etj, jep “versionin” e tij të krijimit të botës në tërësi dhe të asaj shqiptare dhe të çdo zanafille tjetër të jetës sociale, përmes situatave e batutave që të shkrijnë së qeshuri shpesh herë në një mënyrë të tillë saqë sikur të mos vezullojë ndonjë batutë, episod a ngjarje në rrjedhën narrative t’i vënë në dyshim njohuritë që ke marrë në bankat e shkollës e në jetë dhe të duket ky triller satirik të bëhet aq i besueshëm si i tillë saqë të duket sikur është e vërtetë, e vetmja madje si e tillë dhe siç na ka rastisë të lexojmë Ungjillin sipas Jezu Krishtit, Gjonit, Mateut, Lukës, Markut, për analogji dhe humor do të thoshim tani edhe Bota në tërësi dhe Bota shqiptare në veçanti, sipas Arben Kallamtës. Kësisoj përveç një narratori që përhap satirikisht rishkrimin e botës mbarë me epiqendër Epirin e Ilirinë, apo kryeqendrën e Tepelenës, Xhyrën, Romën etj, Kallamata i Riu ose Biri në roman kthehet edhe si një guidë a udhërrëfyes i historisë, duke përcjellë informacione “serioze” për kohën, vende, njerëz e ngjarje me një “saktësi” historike që të shkrin së qeshuri.
Romani “Hijet e muzgut” përveçësohet edhe për strukturën e tij kompozicionale e ndarë në pjesë, për emërtimet e këndshme të krerëve, si (Pjesa e Parë – Pellazgët) dhe Pjesa e Dytë - Të Pirët – Tëpiriotët, Helena e Dytë dhe Piroja i Madh Tëpirit, Kthesa 263 EeRe, Lind një yll 267 EeR, Rryma të nëndheshme 290 – 285 PER Në Romë 271 EeR, Konstandini i ri 275 EeR, Lekoja i Madh, Rrëfim në 281 PER për ngjarje të viteve 336 – 323 PER Në Aleksandri 326 EeR, Fitorja e Piros 2, Shtriga 326 EeR, 80 PER, Kompromise të mëdha 279 PER, Ariusi325 EeR, INTERMEXO 2 – TOKE DJERRE Pjesa e Tretë – të Lirë, Mbretëresha e Detit etj. për poezitë e përshtatura a të krijuara enkas në aperturë të kapitujve, të cilat të gjitha në tërësi janë funksionale e në funksion të nëra tjetrës. Në roman gjithçka “flet” çdo detaj me humor e satirë. Gjuha e përdorur nga autori është mjaft e pasur dhe e përzgjedhur për individualizimin e karakterizimin e personazheve e të situatave. Stili i të shkruarit rrjedh bukur e natyrshëm, duke ndërthurur mirë kohët narrative dhe në disa raste duke e bërë edhe lexuesin pjesë aktive të rrëfimit të vet. Ka një dialog të shkathët, dinamik e “folës” me satirë.
Autori në tekst nuk e ka shkruar postulatin a fjalinë “salvaxhente” që “Çdo ngjashmëri me persona e ngjarje reale është krejt e rastit”, pasi s’ia ka nevojën, romani është vepër zgjuese për kush do ta lexojë përsëmbari dhe shumë kush nga areali shqiptar ka për të parë veten në këtë vepër të rëndësishme satirike.
Siç mund të jetë kuptuar nga përmbajtja e kësaj recence, e cila nuk e analizon hollësisht veprën, por cek gjërat më esenciale, mendoj që romani është i botueshëm dhe do të jetë, besoj, një sukses i dyanashëm, i autorit dhe i vetë Botimeve Toena, aq më tepër kur mendon zbrazëtinë që ekziston në këtë zhanër.
Tiranë, më 8 prill 2019
________
Recenca e fundit që bëra, kur punoja për disa vite(lexohet edhe ndryshe konfidencialisht, ama) part time në Botimet Toena. U gëzova shumë që e gjeta në dok. e mia të kompjuterit. Ua sugjeroj ta lexoni romanin “Hijet e Muzgut” të Arben Kallamatës.
Historia e letërsisë, qoftë e huaj apo ajo shqipe, e njeh dukurinë, që përbri një emri e mbiemri të një autori të njohur, kur ka dalë prej tyre ndonjë pinjoll, që ka lëvruar letërsinë si paraardhësi. Ka vijuar traditën dhe ka korrur sukses, i kanë vënë në kllapa cilësorin i Riu a Biri natyrisht për t’i dalluar nga paraardhësit, si bie fjala, Aleksandër Dyma (père) dhe Aleksandër Dyma Biri, apo Gavril Dara i Riu etj.
Besoj që, përjashtuar veprën tjetër të Arben Kallamatës, të cilën, për shkak të kaosit të botimtarisë e të distribuimit a të vetë njohjes tonë, të mungesës së kritikës letrare institucionale apo dhe pazgjidhshmërisht edhe me hierarkinë katrahurë ireale të atyre vlerave që krijojnë autorët si brenda, por dhe jashtë vendit, nuk e njohim të plotë, mbase vetëm romani i tij “Hijet e muzgut”, na jep të drejtën ta quajmë Kallamata, Biri apo i Riu, duke u nisur nga trashëgimia e vyer në këtë zhanër e të atit, shkrimtarit të njohur Miço Kallmata, veprën e të cilit e kemi njohur që në gjallje të autorit dhe, mbase tani, suksesi i të birit do të bëhet sebep që të nëpërmendet kontributi i të atit në tërësi, sidomos me veprat e tij të këtij zhanri si, "I fundit i oxhakut" (1971); "Nën hijen e dordolecëve"(1973), "Asnjanësia e Zotit Lulo" (1978); si dhe shkrimin kurajoz e jehonëgjerë në vitin 1991 me titull "Proletarë të të gjitha vendeve - shpërndahuni". Përveçse Fieri që e ka “kujtuar” duke e bërë “Qytetar nderi” të tij mbi të si për mjaft autorë të tjerë që nuk janë më fizkisht është hedhur pelerina e harrimit.
Megjithëse ka lëndë jashtëzakonisht të pasur jetësore e tema të panumërta, në raport me letërsinë satirike të trashëguar, në këto 2-3 dekadat e fundit, letërsia satirike, mendoj, se ka njëfarë prapambetje e topitje relative, të cilën, mendoj se e “zgjon” suksesshëm ky roman i Arben Kallamatës, të cilin as s’e njoh e as s’e kam takuar ndonjëherë. Pa dashur të hyjmë në shkaqet e kësaj prapambetjeje e topitje, do të veçoja njerën, dominancën e spektakleve televizive, që krijojnë iluzionin e ezaurimit të problematikës satirike të bollshme në realitetin shqiptar.
Romani me një titull metaforik e sinjifikativ për hijet e muzgta të kohëve në diakroni, por që “gjëmon” për kohët moderne në sinkroni “Hijet e muzgut” në një frymë e stil konician, demitizues e delegjendarizues mjeshtëror vetëqortues e vetëpërqeshësh, gjithë humor sarkastik, nuk i “heq pluhurat” realiteteve që fokuson, por i ka vënë plojën rëndshëm dhe, pamëshirshëm, satirizon dukuritë me të cilat ndeshemi përditë, sidomos në rrjetet sociale, në grafomaninë glorifikuese pseudoshkencore, i cili shpesh herë predominohet, përhapet e shumëfishohet si budallallëk (siç thotë dhe Umberto Eco për përhapjen epidemike të budallallëkut në rrjetet sociale, që edhe një profani i jep të drejtën të shprehet në barazi të plotë me një nobelist) nga gjysmakërstudiues, amatorë “autoktonë” (siç përtallet me këtë term autori) delirantë, taksativë e çudibërës me 99.99 % siguri në “zbulimet” e “konkluzionet” e tyre të vonuara në sofrën e historisë, naïve e ashkencore apo fanataziste, pa asnjë ballafaqim pikëpamjesh apo qoftë dhe me një fusnotë për shkak të injirancës e megallomanisë të pashoqe, profanizmit, protagonizmit alibik e fiktiv, rishikimit të historisë së botës, rajonit e të vendit (edhe sipas, por sidomos në kundërshtim të hapur e “të vonuar” nga “ex katedra” gjithnjë “autoktone” dhe mbarë të gjitha versioneve të njohura a të shkruara në librat e shenjtë apo në veprat shkencore e letrare që nga Homeri e këtej, në mitet e legjendat, “përparësia” e të cilave synohet të serviret si të vërteta shkencore e të padiskutueshme më, muhurvënëse a priori, aksiomatike, kështu është e s’ka ndryshe se “thom û”, na kanë hyrë në hak bota), duke e nxjerrë këtë të fundit, si kërthiza apo treva (e rajonizuar nga autori brigjeve e maleve nga kalon Shkumbini, pra Via Egnatia e njohur, apo siç shprehet po ai në roman:”Zoti u përpoq të vinte në jetë të njëjtin plan edhe me banorët e kopështit të S’Edinit mes maleve të Xhyrës në rrethinat e Librazhdit pranë Skampës në luginën e Shkumbinit në kërthizë të botës, në Ballkanin Perëndimor.) nga është ngjizë e gjithë bota mbarë, apo siç thojnë kinezët Cungo, apo qendra e botës, si “drita magjike” që ka shpëndarë e ndritur të gjithë vendet e popujt, është zanafilla e gjeneza e gjithçkaje, që ka Qy(q)gjijtë Toskë e Gegë më trima, më të mençur, më vizionarët e të zotët e kësaj dynjaje. Dhe se një mori personazhesh që ka krijuar autori, si Palloshi, Qygjia, Rufusi (njëfarë Ternardie shqiptar i satirizuar skajshëm) Helena, Afërdita, Konstanti e Konstandini, Zana e Malit, Eusebio, Grepi i Madh, vëllezërit Mateo, Gjin, Mark, Pavllo dhe…Cuf (Atë Kallamata e vizaton bukur: Përjashtim bënte vëllai Cuf, i cili kishte probleme në funksionimin si “vëlla” dhe anonte më shumë nga funksionimi si Marie. Vëlla Cufi konsiderohej krejtësisht i padëmshëm dhe përdorej nganjëherë nga vëllezërit e tjerë thjesht për të shuar kurreshtjen ose, siç përdorej shprehja midis vëllezërve, “për të ndërruar gjellë”), të cilët më pas shpallen Meshkiopë, si Meshkopi Mateo, Meshkopi Gjon, Meshkopi Mark, Meshkopi Pavllo, përveç Cufit, që ka një « fat » tjetër. e shtatë Marijet, krijuesi Zot, Lenka e Virgjër e Tepelenës, Pirua, (ia vlen të vëmë në spikamë etimologjinë e këtij emri të shquar, sipas autorit: “kishte dy cilësi të shquara që e bënin atë të quhej 'i Madh'. Ai ishte trim i çartur dhe pijetar i shquar. I pëlqente shumë rakija e rrushit dhe vera e kuqe. Prandaj edhe emrin ia kishin vënë 'Piro', pasi rrinte gjithë ditën i pirë. Piroja pinte aq shumë, saqë u desh t’i shtonin edhe një mbiemër tjetër 'i të Pirit',. Kështuqë e quanin Piroja i Madh i të Pirit.), Kapedan Sulua, Kapedan Batoja, Kapedan Dashi, Kapedan Kokëmadhi dhe nja dhjetë kapedanë të tjerë të dorës së dytë. Përkrah Piros së Madh të të Pirit qëndronte Lame Lëçitësi. etj, etj, apo edhe ato episodikë, përmes situatave, episodeve, ngjarjeve e batutave të panumërta të ndërthurura njëra me tjetrën plot humor e satirë të hollë rindërtojnë marroçshe versionin origjinal të tyre që në zanafillë e përgjatë gjithë rrjedhave të historisë së vendit, të rajonit e botës, në gjithçka të kësaj bote deri në teoritë “filozofike” etj.
Ia vlen të citojmë një nga “deduksionet” më interesante e të jeremosura të romanit:” Pellazgët kanë themeluar Romën, kanë themeluar Trojën, kanë themeluar Butrintin, kanë themeluar Athinën, kanë themeluar Aleksandrinë dhe tani po themelojnë Kostandinopojën. Pellazgët kanë vënë bazat e qytetërimit të botës dhe nuk do të lejojnë njeri t’i marrë nëpër këmbë. » apo
« …kishte të dhëna të sakta se një bashkim panpellazgjik nuk kishte sy për qabe të ndodhte në ndonjë të ardhme të afërt ose të largët. » apo
« Këta njerëz (të katakombeve në Romë, ku i cvendos ngjarjet romancieri), shumica pa punë e pa zanat kishin të paktën të siguruar strehën falas nëpër labirintet e katakombeve dhe hanin po falas duke u mbështetur kryesisht në ekonominë ndihmëse të vjedhjeve, lypjeve dhe prostitucionit, veprimtari që kërkonin shkallën më të ulët të vetëvlerësimit, nivelin më bazë të kërkesave morale dhe…. »
Që t’i rprodhojmë këtu do të ishte një ndërmarrje e vështirë po aq sa dhe të vetëpërmbahesh për të mos bërë një gjë të tillë, se i takon thuajse të rishkruash krejt tekstin, herë me gjithë kontekst e herë jashtë tij, thjesht ndoshta për një batutë pikante nga një pafundësi e tyre, kur nuk të ndahet për një çast buzagazi, por mendoj se botimi i këtij romani dhe jehona e tij e mirëmenaxhuar, do të jetë një kontrapunkt letraro-artistik dhe përpjekje e suksesshme për t’i kthjelluar e vënë disi fre këtyre përçartjeve megallomane të takëmit të sipërpërmendur, që në çdo gjë, në çdo zbulim e në çdo fjalë empirikisht e në mënyrë komike, do të gjejnë medoemos gjurmë pellazge e të pellazgjishtes, lavdi a heroizma të paqena a të ekzagjeruara, pra si produkte “Made in Pellazgjia!” të historisë që deri më tani na paskësh hyrë në hak, por në suazën e një recence ndonjë batutë pikante edhe mund ta zëmë në gojë, për të ritheksuar vlerat satirike që përcjell autori në këtë roman, si bie fjala, Siç na dogjën, do t’i djegim, si “kredo gjenetike” që në zanafillë ndër ne shqiptarët;
- Ah, Mama, Mama. Qygjia ishte njeriu i parë që foli. Qygjia foli shqip, gjuhën e parë, nënën e gjuhëve. Qygjes i vinin fjalët vetvetiu – nuk kishte nevojë t’i kërkonte apo t’i mësonte nga njeri;
Helena
“Nëse hetojmë prejardhjen e fjalës “Hellas” do na çojë dhe kjo se helenët nuk vijnë nga jugu, siç thotë Kordati, por nga Iliria.
Studiues…e nxjerrin prejardhjen e “Hellas” nga rrënja pellazge “el-“ që do të thotë ose ndoshta ka kuptimin e lartësisë dhe e hasim në një numër të konsiderueshëm toponimesh të botës pellazge, që nga Italia Qendrore deri në Azi të Vogël;
Tjetrin (Zoti) e vuri në mes të disa maleve të bukur, zhytur në pyje të gjelbëruar dhe pemë të panumërta, në një tokë me dhè të kuqërremtë, në një kopësht të cilin e quajti S’Edin. Njeriun e dytë e quajti Qygj. Kopështi i S’Edinit ishte diku në Ballkanin Jug-Perëndimor, në Europën Jug-Lindore, pranë një lumi të vogël shkumbues që quhej Shkumbin, diku rrotull një pike që quhej Xhyrë.
Të dy njerëzit e parë ishin burra, pasi Zoti i krijoi sipas shëmbëlltyrës të vet dhe Zoti dihet mirëfilli që është burrë, me qime të ashpra dhe lesh në të katër anët, me koqe e me gjithçka tjetër që vjen me paketën e një burri. Sepse zoti mund të vijë në tre forma, si Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë, por që të tri format janë burra. Asnjë nga format nuk është grua. Prandaj edhe dy njerëzit e parë që u krijuan ishin burra, sepse Zoti ishte i vendosur t’i krijonte dy të njerëzit e parë në shëmbëlltyrën e vet.…Apo:
Fitorja e Piros. Fitorja e leshit. Nuk mbeti burrë në këmbë. Nuk mbeti kalë në këmbë. Nuk mbeti bagëti në këmbë. E përse? Për një kurvickë që u kthye me dobiç nga Italia.
Sa sipër, do të thosha që vepra të tilla si kjo që kemi në shqyrtim, për shkak të temës së trajtuar gjerësisht dhe nivelit artistik, humorit e satirës për të cilën është i etur lexuesi, pa bërë krahasime dhe spostime hiearkike vlerash, do të thosha se shpesh kanë fatin, bie fjala, si të Zylos së Dritëroit, përthithen shpejt e mirë nga lexuesi dhe ushtrojnë ndikim jo të vogël tek ai dhe në mjedisin shoqëror, duke u bërë shpesh popullor personazhet e tyre apo dhe referenca për kundërvënie situatash të ngjashme që vazhdojnë ende.
Kallamata Biri apo i Riu me mjeshtëri artistike e gjuhë shprehëse të zhanrit me një fantazi të shfrenuar dhe humor e sarkazëm, që nuk e ndeshim fort shpesh as në vepra “revizionuese-satirike” letrare apo dhe kinematografike, që mendoj se është më e zhvilluar prej shumë kohësh në botë, kryesisht, ku kanë gjetur terren për ta përcjellë të shkuarën me gaz e jo më me patetizma, me shtrembërime flagrante fitimtarësh, me të pavërteta etj, jep “versionin” e tij të krijimit të botës në tërësi dhe të asaj shqiptare dhe të çdo zanafille tjetër të jetës sociale, përmes situatave e batutave që të shkrijnë së qeshuri shpesh herë në një mënyrë të tillë saqë sikur të mos vezullojë ndonjë batutë, episod a ngjarje në rrjedhën narrative t’i vënë në dyshim njohuritë që ke marrë në bankat e shkollës e në jetë dhe të duket ky triller satirik të bëhet aq i besueshëm si i tillë saqë të duket sikur është e vërtetë, e vetmja madje si e tillë dhe siç na ka rastisë të lexojmë Ungjillin sipas Jezu Krishtit, Gjonit, Mateut, Lukës, Markut, për analogji dhe humor do të thoshim tani edhe Bota në tërësi dhe Bota shqiptare në veçanti, sipas Arben Kallamtës. Kësisoj përveç një narratori që përhap satirikisht rishkrimin e botës mbarë me epiqendër Epirin e Ilirinë, apo kryeqendrën e Tepelenës, Xhyrën, Romën etj, Kallamata i Riu ose Biri në roman kthehet edhe si një guidë a udhërrëfyes i historisë, duke përcjellë informacione “serioze” për kohën, vende, njerëz e ngjarje me një “saktësi” historike që të shkrin së qeshuri.
Romani “Hijet e muzgut” përveçësohet edhe për strukturën e tij kompozicionale e ndarë në pjesë, për emërtimet e këndshme të krerëve, si (Pjesa e Parë – Pellazgët) dhe Pjesa e Dytë - Të Pirët – Tëpiriotët, Helena e Dytë dhe Piroja i Madh Tëpirit, Kthesa 263 EeRe, Lind një yll 267 EeR, Rryma të nëndheshme 290 – 285 PER Në Romë 271 EeR, Konstandini i ri 275 EeR, Lekoja i Madh, Rrëfim në 281 PER për ngjarje të viteve 336 – 323 PER Në Aleksandri 326 EeR, Fitorja e Piros 2, Shtriga 326 EeR, 80 PER, Kompromise të mëdha 279 PER, Ariusi325 EeR, INTERMEXO 2 – TOKE DJERRE Pjesa e Tretë – të Lirë, Mbretëresha e Detit etj. për poezitë e përshtatura a të krijuara enkas në aperturë të kapitujve, të cilat të gjitha në tërësi janë funksionale e në funksion të nëra tjetrës. Në roman gjithçka “flet” çdo detaj me humor e satirë. Gjuha e përdorur nga autori është mjaft e pasur dhe e përzgjedhur për individualizimin e karakterizimin e personazheve e të situatave. Stili i të shkruarit rrjedh bukur e natyrshëm, duke ndërthurur mirë kohët narrative dhe në disa raste duke e bërë edhe lexuesin pjesë aktive të rrëfimit të vet. Ka një dialog të shkathët, dinamik e “folës” me satirë.
Autori në tekst nuk e ka shkruar postulatin a fjalinë “salvaxhente” që “Çdo ngjashmëri me persona e ngjarje reale është krejt e rastit”, pasi s’ia ka nevojën, romani është vepër zgjuese për kush do ta lexojë përsëmbari dhe shumë kush nga areali shqiptar ka për të parë veten në këtë vepër të rëndësishme satirike.
Siç mund të jetë kuptuar nga përmbajtja e kësaj recence, e cila nuk e analizon hollësisht veprën, por cek gjërat më esenciale, mendoj që romani është i botueshëm dhe do të jetë, besoj, një sukses i dyanashëm, i autorit dhe i vetë Botimeve Toena, aq më tepër kur mendon zbrazëtinë që ekziston në këtë zhanër.
Tiranë, më 8 prill 2019
________
Recenca e fundit që bëra, kur punoja për disa vite(lexohet edhe ndryshe konfidencialisht, ama) part time në Botimet Toena. U gëzova shumë që e gjeta në dok. e mia të kompjuterit. Ua sugjeroj ta lexoni romanin “Hijet e Muzgut” të Arben Kallamatës.
No comments:
Post a Comment