Tre mendime mbi dy rrënime

(Shënime udhëtimi)

Pamje e Varshavës nga Pallati i Kulturës dhe Shkencave

Kjo pamje është nga pjesa e vjetër e Varshavës që quhet Qyteti i Vjetër (Staro Miesto)

E gjithë Varshava u rrafshua krejtësisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Qytetin e Vjetër nazistët e rrafshuan me urdhër të Hitlerit që ta bënin shembull për këdo në Europë që mund t’i shkonte mendja t’iu rezistonte. 

Ja si dukej Staro Miesto në vitin 1945 pasi ishte shkatërruar nga nazistët. 

Dy fotografitë e para i kam marrë unë në Gusht 2019. Fotoja e tretë është marrë 74 vjet më parë, në të njejtin vend me të dytën, në një nga sheshet e Qytetit të Vjetër. 

Mendimi i parë

Çfarë logjike të mbrapshtë, çfarë egërsie, çfarë mungese përgjegjësie morale duhet të kesh që të urdhërosh rrënimin e një qyteti në këtë shkallë? Me çfarë të drejte mund të shkosh, të pushtosh një popull fqinj, ta shpallësh veten zot me anë të dhunës, t’i ndash njerëzit në shtresime racore arbitrare duke vënë në krye atë që e quan race jote, dhe pastaj t’i grabisësh, t’i burgosësh, t’i vrasësh, t'i cytësh kundër njer9 t’i zhdukësh nga faqja e dheut dhe të shkatërrosh një trashëgimi kulturore e historike të lënë brez pas brezi?! 

Është folur shumë për egërsinë e verbër naziste, por si duket nuk është mjaft. Ai krimineli me mustaqe dhe ideologjia e vdekjes që përfaqësonte ka ende përkrahës, fatkeqsisht edhe ndër shqiptarët. Ende gjen teoricienë konspirativë që mundohen të të mbushin mendjen se ka qënë përparimtar, se është portretizuar padrejtësisht si vrasës nga armiqtë e tij, dhe se në të vërtetë ka qënë paqësor, njerëzor. 

Le t’ua thonë këto dokrra polakëve, që një ditë të bukur u zgjuan për t’i parë qytetet e tyre të pushtuara nga tanket naziste, që panë të ngrihej muri ndarës midis një zone që u quajt Getoja e hebrejve, ku në tre kilometra katrore u ngjeshën mbi katërqindmijë vetë, burra, gra, pleq, fëmijë, të gjithë me planin për t’u shfarosur. Le t’ua thonë atyre që humbën njerëzit më të afërt, që panë t’iu shkatërrohej e gjithë historia dhe t’iu bëheshin shkrumb monumentet në një përpjekje të vetëdijshme për t’iu fshirë kujtesën kombëtare. Le t’ua thonë fëmijëve të shfarosur në Treblinka dhe Aushvic. 

Ata që përkrahin hitlerin dhe nazizmin në esencë janë të njëjtë me ata që përkrahin komunizmin dhe enver hoxhën. Asnjë njeri nuk ka të drejtë t’i marrë pa arsye jetën ose lirinë një tjetri, aq më tepër një populli të tërë. Në Poloni nazistët vranë 6 milion njerëz, gjysma e të cilëve hebrej, dhe shkatërruan qytetet kryesore. Gjashtë milion ishte një e pesta e popullsisë së vendit. Vështirë të gjesh qëndrim më absurd, më të pështirë, më të pamoralshëm se sa përkrahja për nazizmin dhe Hitlerin. 

Mendimi i dytë

Qyteti i Vjetër (Stare Miasto), bashkë me pjesën më të madhe të gjithë Varshavës u rindërtua nga polakët në dhjetë vjetët fill pas luftës. Gjysma e kësaj kohe u deshë për të pastruar rrënojat e ndërtesave, për të hequr gurët, dheun, shkrumbin dhe … kufomat. Polakët nuk pritën t’iu vinte njeri me fonde dhe lëmosha për t’ua rindërtuar qytetet. Ata iu përveshën punës vetë. Gjatë këtyre dhjetë vjetëve e gjithë popullsia jepte gjysmën e të ardhurave si taksë për Fondin e Rindërtimit. Qyteti i Vjetër u bë pothuajse si kishte qënë. Pjesa tjetër e Varshavës u bë e re. 

Tirana doli nga L2B me gjysmë minareje të rrëzuar. Asgjë tjetër. Për gati pesëdhjetë vjet thuajse nuk u ndërtua asgjë për të qënë dhe ndërtesat më të bukura mbetën ato që ishin ngritur para se të vinin komunistët në pushtet, para luftës dhe gjatë saj. Ndërkohë, u prishën shumë objekte të vjetra për t’u zëvendësuar me arkitekturën komuniste. 

Krahasimi? Polakët janë popull punëtor dhe atdhedashës. Janë të edukuar, të moralshëm, të ndershëm. Ata janë krenarë për të kaluarën e tyre, pa qënë nevoja të pretendojnë budallëqe. Nuk thonë se kanë jetuar në ato troje dhe në të tjerat përreth që në kohën kur u krijua bota dhe se perënditë kanë folur polonisht. Jo. Japin fakte dhe dokumente historike se kanë arritur në ato anë diku nga shekulli i dhjetë dhe kanë filluar të formojnë gradualisht kombin e tyre duke pasur në bazë një fis që quheshin polonë, që do të thotë fshatarë. Përgjatë historisë kanë pasur pjesë të ndritshme, siç kanë pasur edhe disfata. Ka pasur periudha historike kur kanë qënë thuajse një perandori e madhe që shtrihej nga Kievi në Balltik, siç edhe ka pasur edhe periudha kur janë zhdukur dhe asimiluar krejtësisht si shtet – që nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë deri në fillim të atij të njëzetë. Kanë figura historike madhështore si Nikolla Kopernikun, Mbretin Sobjeski (që shpëtoi Vjenën nga rrethimi otoman), Frederik Shopenin, Marie Kyrinë, Lech Valesën, Jozef Konradin, etj. Pushtimi nazist dhe, më vonë, ai sovjetik, u përpoq t’iu shuante identitetin. Ata rezistuan dhe iu përveshën punës edhe më fort për ta rimëkembur Poloninë. Sot janë vendi me rritjen më të shpejtë ekonomike në Europë dhe rrugët e Varshavës e të Krakovës nuk dallojnë aspak nga çfarëdo qytet i Europës. Kanë mirëqënie dhe e kanë arritur me punë. 

Shqiptarët i bijen gjoksit për heroizma imagjinare të të shkuarës, ndërkohë që s’kanë ditur të ruajnë një relikë, një monument, një simbol të saj. Flasim e flasim e flasim e s’bëjmë asgjë. Vetëm mundohemi të vjedhim njeri-tjetrin, të përfitojmë për vete, pa pyetur se ç’bëhet me vendin. 

Mendimi i tretë

Qyteti i Vjetër i Varshavës (Staro Miasto) është rindërtuar siç ka qënë para lufte. Pallati Mbretëror në qendër të tij është kopje e të parit. Universiteti, kishat, Barbikani, muri rrethues - gjithçka është bërë siç ka qënë përpara se t’i shkatërronte Hitleri. Kjo pjesë e bukur e qytetit, bashkë me të tjerra rreth saj, tërheqin rreth 20 milion vizitorë në vit. Në Varshavë gjen plot lokale dhe restorante ku njerëzit kanë mundësi të provojnë kryesisht gatime tradicionale polake, të cilat janë të shijshme dhe jo të shtrenjta. Gjen edhe restorante italianë, vietnameze, turke, franceze, indiane, por mbizotëron kuzhina vendase. 

Tridhjetë vjet pas rënies së komunizmit në Shqipëri nuk është filluar ende puna për restaurimin e ndonjë prej kështjellave të vendit, që janë një pasuri e pallogaritshme dhe do të tërhiqnin si magnet shumë turistë nëqoftëse do të dihej si të shfrytëzoheshin. E vetmja kështjellë që vizitohet është ajo e Krujës, me atë përçudnim pseudo-modern që i ka bërë komunizmi dhe që s’mban fare erë historie. 

Në Durrës qyteti fsheh vlera të pallogaritshme arkeologjike, të cilat po të zbuloheshin do të mund të ktheheshin në thesare të vërteta. Por në vend që të zbulohen, ato vazhdojnë të zhyten thellë e më thellë në tokë e në det nga pesha e ndërtimeve të reja me apo pa leje. 

Në Tiranë vështirë se gjen gjë tjetër që të të sjellë ndërmend se si ka qënë qyteti dikur. Në vend që të rindërtohej dhe restaurohej zona e Pazarit të Ri, për shembull, ose zona të tjera që mund të tërhiqnin turistë, hijenat e ndërtimit janë lëshuar si të babëzitur për të ngritur kate përmbi kate, me një rrëmujë arkitektonike dhe urbanistike që t’i ngre qimet përpjetë. 

I vetmi kompleks arkitektonik i para komunizmit që ka mbetur disi i padëmtuar është ai i projektuar dhe ndërtuar nga Italia përgjatë Bulevardit kryesor. Por me sa duket edhe ai rrezikon të bjerë pre e babëzisë së mafjes së ndërtimit ose më saktë mafjes së shkatërrimit. Pasi prishën Stadiumin Kombëtar, tani po përpiqen të kapërcejnë pengesën që iu ka dalë me Teatrin Kombëtar dhe nuk është çudi që po ta kalojnë atë t’i vërsulen edhe ndërtesave të ministrive e gjithçkaje tjetër në të dy anët e rrugës që nga Sheshi Skënderbe te Universiteti.

Polakët u rrënuan nga dy forca të huaja, nazizmi dhe komunizmi. Ata iu përveshën punës dhe vetë kanë arritur t’i eliminojnë pasojat e rrënimeve. Ne s’kemi pasur nevojë të na e sjellin rrënimin nga jashtë. E kemi bërë vetë. Komunizmin e bëmë vetë dhe shkatërrimin e mëtejshëm po e vazhdojmë po vetë. Hitlerët i nxjerrim nga rradhët tona. 

Ata janë aty ku janë. Ne jemi aty ku jemi, ku kemi qënë, dhe ku do vazhdojmë të jemi. Po qe se nuk vëmë mend, kuptohet.