Ana tjetër e dhimbjes

Ndoshta shqipja është pak e kursyer me asnjëanësinë gjinore dhe nuk jep shumë mundësi gjithëpërfshirëse. Fjalë si “i përndjekur” (apo edhe shumësi, “të përndjekurit”) vijnë më lehtësisht në mashkullore. Gjithësesi, nuk duhet të jetë vetëm gjuha, por edhe një thyerje brenda ndërgjegjes sonë kolektive që na ka bërë ta shohim (edhe në rastet kur kemi dashur ta shohim) atë plagë të tmerrshme si padrejtësi historike që iu është bërë kryesisht burrave.

Ne flasim e lexojmë (gjithmonë më pak se duhet) për të përndjekurit e regjimit, për të burgosurit politikë, për të internuarit, për figura anti-komuniste ose thjesht mendjehapura që kanë vuajtur trajtën më të ashpër, më të pashpirt të egërsisë njerësore. Janë më së shumti burra, ndërkohë që rrallëherë kujtohemi për atë dhimbjen tjetër të madhe, dhimbjen e grave dhe vajzave, e foshnjave, fëmijëve, që vuanin përkrah tyre.

Pikërisht këtë ka dashur të na kthejë në kujtesë Bujar Alamani me filmin e tij dokumentar “Fluturat”, që iu çfaq ditën e shtunë, në datën 15 Tetor, 2022 për shqiptarët e Torontos në një nga teatrot e Kinemave Cineplex në Etobiko.

“Flutrat” e Alimanit është ajo ana tjetër e dhimbjes, anë që ose nuk e njohim, ose e mbajmë të ndrydhur në vetëdijen tonë shoqërore. Është drama stërmadhe e gjithë atyre familjarëve të të burgosurve që jetuan, shpresuan dhe pritën me zemër të dridhur fatin e tyre dhe të të afërme të tyre nga sektorët e internimit. Ne kemi folur (kurrsesi aq sa dhe si duhet) për gjyqet e sajuara, për dënimet e pajustifikuar, për torturat e paligjshme, për vrasijet mizore në burgje. Por pak, shumë pak jemi ndalur te vuajtjet e familjarëve, te inkoherencën logjike e internimeve, te mungesa e plotë e justifikimit ligjor për vendimet që shkatërronin plotësisht aq shumë jetë njerëzish të pafajshëm.

“Fluturat” është mozaiku i ndjenjave jetësore të 21 grave dhe vajzave që rikujtojnë tmerrin e fëmijërisë dhe rinisë së tyre në sektorin e internimit në Gradishtë të Lushnjes. I gjithë filmi është një klithmë, të cilën Alimani dhe, natyrisht edhe vetë zonjat protagoniste, kanë arritur ta japin qetë, bukur, plot dinjitet. Nuk është bërtitje, nuk është ekzagjërim, nuk është shfrehje e pakontrolluar ndjenjash, megjithese të gjitha këto do të ishin plotësisht të justifikuara për vuajtjet që ato kanë kaluar.

Me një gjuhë të pastër dhe tejet elokuente, me emocion të përmbajtur trimërisht, gratë e intervistuara qëndrojnë me rradhë përpara kamerës dhe paraqesin akuzën e tyre ndaj një sistemi, një shoqërie që në mënyrën më të përbindshme i vinte etiketën armik foshnjeve të porsalindura, përndiqte, përbuzte, torturonte dhe mundohej t’i shkatërronte ëndrrat fëmijëve të pafajshëm, iu vriste adoleshencën vajzave të reja që s’i kishin bërë dëm kërkujt në jetë. Ato risjellin në kujtesë punën e rëndë, kushtet e papërballueshme, mungesat e mjeteve më të domosdoshme të jetesës dhe, mbi të gjitha, trajtimin çnjerëzor nga shumë prej atyre që kishin përreth. Flasin për tmerrin që ngjallte ardhja në intervale të rregullta të “xhipit” të Degës së Punëve të Brendshme për të arrestuar ndonjë prej baballarëve apo vëllezërve të tyre, për shpirtvogëlsinë e brigadierit që i detyron të punojnë të zhytura në ujë e baltë pa asnjë shpërblim, për cinizmin e drejtorit të shkollës që gjen kënaqësi në torturimin e një nxënëseje krejtësisht të pafajshme. Tregojnë për mallin e papërballueshëm për etërit e burgosur, torturuar e vrarë, për udhëtimet e gjata dhe cfilitëse drejt burgjeve për t’iu çuar të afërmve pak ushqim, ndërkohë që shtëpinë pas i kanë lënë bosh.

Artistikisht Bujar Alimani është në të njëjtin hap me mesazhin që përcjellin personazhet e tij. Kamera, në dukje statike dhe e paangazhuar, iu le grave hapësirë të plotë të shprehin vetveten. Ai di të kombinojë bukur intervistat me pamjet e kursyera filmike nga e kaluara dhe ato origjinale. Dokumentari ka një ritëm të brendshëm dhe nuk të lodh. Përkundrazi, të bën ta ndjekësh me një frymë.

“Fluturat” është një dëshmi e gjallë e asaj ane të dhimbjes së shoqërisë shqiptare që ne nuk duhet ta lemë kurrsesi në harresë. Pranimi dhe kujtesa kolektive e një krimi monstruoz është më e pakta dhe, njëkohësisht, më e domosdoshmja që ne si shoqëri mund dhe duhet të bëjmë jo vetëm për të respektuar ata që kanë vuajtur, jo vetëm për të pastruar ndërgjegjet tona, por edhe për t’i shërbyer vetvetes, për të mos lejuar përsëritjen. Filma si “Fluturat” duhet të jenë pjesë e programit mësimor në shkolla.

Në këtë vështrim është për t’u çmuar veçanërisht nisma e dy organizatave të komunitetit shqiptaro-kanadez në Toronto, Albanian Canadian Development Alternative, themeluar nga Rudin Dakli dhe RH Scholarship themeluar nga Rej Haxhillari që e sollën filmin për shqiptarët e Torontos. Nëse filmi do ishte në DVD shumë prej nesh, të pranishmëve, do të ishim të lumtur të kishim një kopje të tij në shtëpitë tona. 

Lea Ypi dhe Sindroma Shqiptare e Shën Kollit

Arben Kallamata

Sindroma e Shën Kollit (Santa Claus Syndrome) quhet ndikimi psikologjik te fëmijët e gënjeshtrës së Babagjyshit të Krishtlindjes, ose Shën Kollit. Përtej përrallës së plakushit hokatar që iu shpërndan fëmijëve dhurata nga vrima e oxhakut qëndron një gënjeshtër e madhe me pjesëmarrjen e thuajse gjithë shoqërisë. Kur rriten dhe e marin vesh të vërtetën, njerëzit janë të detyruar të vazhdojnë të gënjejnë të miturit për të mos i prishur lezetin lojës.

Në librin “Të lirë - të rritesh në fund të historisë“, Lea Ypi në formë autobiografike përcjell dramën që shoqëron kalimin e saj përmes Sindromës Shqiptare të Shën Kollit, përrallës së ndyrë që iu është treguar fëmijëve dhe të rriturve për 45 vjet të diktaturës komuniste.

“Kur e ke kuptuar që nuk ekziston Shën Kolli?” është pyetje që në perëndim bëhet rëndom. Përgjigjet vërtiten kryesisht te mosha e kalimit nga fëmijëria në adoleshencë. Por të kuptuarit e të vërtetës është traumatik dhe shumica e njerëzve e mbajnë mend me saktësi çastin kur është thyer magjia dhe janë bërë të vetëdijshëm se kanë qënë të mashtruar.

“Kur e ke kuptuar që komunizmi ishte sistem antinjerëzor, që në krye të shtetit ishte një diktator i pashpirt dhe që ti jetoje në një nga vendet më të mjerueshme të planetit?” është një pyetje që ne shqiptarët ia bëjmë rrallë njëri-tjetrit, megjithëse shumica e ka përjetuar sindromën. Jo të paktë janë ata që nuk kanë dalë ende nga sindroma dhe vazhdojnë të besojnë te mrekullia e komunizmit. Të tjerë, në krahun e kundërt, nuk pranojnë ta kenë kaluar ndonjëherë atë fazë dhe përbetohen që kanë lindur me urrejtje për regjimin. Të dyja palët vazhdojnë të rigjenerojnë përralla.

Unë hamendësoj se për shumicën duhet të jetë e njëjta moshë kur në perëndim njerëzit kuptojnë se nuk ekziston Shën Kolli. Janë vitet kur individi fillon i analizon ca gjëra, ka vëmendje të dëgjojë dhe të kuptojë më shumë ç’thuhet në familje dhe rreth saj dhe, ajo që është më e rëndësishme, familjarët ndihen më të sigurt t’i besojnë sekrete të rëndësishëm.

Merita e Lea Ypit te “Të lirë“ është se është krejtësisht e shpenguar kur përshkruan me haptazi, qartë dhe realizëm përvojën e saj. E lindur në vitin 1979, Lea 11 vjeçare ia paraqet veten lexuesit në fund të vitit 1990 duke përqafuar këmbët e statujës së Stalinit të cilës ia kanë hequr kokën demonstruesit. Vajzë e një familje me prejardhje nga shtresat e pasura të shqiptarëve të para luftës, ajo është rritur me gënjeshtrën se jeton në sistemin shoqëror më të përparuar të botës, nën kujdesin e një partie që mendon vetëm për popullin dhe të një udhëheqësi të dashur që rrezaton dashuri dhe mirësi për të gjithë.

Çfarë i shtyn prindërit, veçanërisht në një familje “të deklasuarish” të gënjejnë fëmijët për realitetin përreth? Është frika, instinkti i vetëruajtjes, i mbrojtjes së fëmijëve, është një cikël i imponuar në formën më të fëlliqur nga i cili e ke të vështirë të dalësh. Ndodhesh në një sistem shoqëror-politik kur për një fjalë goje përfundon në burg, familja shkon në internim dhe jetë njerëzish shkatërrohen, kthehen përmbys. Nëna dhe babai nuk mund të jenë të sigurt që fëmija e tyre katër-pesë vjeçar nuk do të përsërisë në kopësht dhe, më vonë, në shkollë, ato që dëgjon të flitet në shtëpi. Prandaj, në sy të fëmijës flasin sikur të kenë sekretarin e partisë në dhomë.

Fëmija rritet duke u edukuar nga prindët që të dojë udhëheqësin dhe partinë. Në kopësht e në shkollë vazhdon të dëgjojë, madje me tone më të forta, të njëjtën histori. Të gjitha lëndët mësimore përshkohen nga filli i kuq i ideologjisë së partisë. Kur del nga shkolla për të luajtur me bashkëmoshatarët mbizotëron e njëjta frymë, sepse të secili prej tyre, në familjet përkatëse, ka ka marë të njëjtën dozë mashtrimi.

Pamundësia për ta edukuar fëmijën si do dhe si duhet, frika për t’i mësuar të vërtetën është ndër krimet më të mëdha të diktaturës.

Një nga episodet  më interesante të librit është marrëdhënia e familjes Ypi me fqinjët, Papasët, Donikën, ish punonjëse poste në pension dhe Mihalin, ish-partizan, sekretar partie. Midis dy familjeve shkaktohet një sherr serioz në lidhje me një kanaçe koka-kole, të cilin ata arrijnë ta kapërcejnë duke rivendosur marrëdhëniet normale. Në darkën e përbashkët për të festuar pajtimin, Lea e vogël, fare pa të keq plas bombën: “Këta s’duan të kenë fare të bëjnë me Xhaxhin Enver,” thotë ajo për prindërit e saj, “vazhdojnë të më premtojnë që do ta vënë fotografinë e tij në mur dhe gjithmonë i bëjnë bisht. Më duket se nuk e duan Xhaxhin Enver.” Të gjithë ngrinë. Po tani?

“Mihali u vrenjt,” shkruan Lea. Pastaj m’u kthye mua me një vështrim jashtëzakonisht serioz, madje të sertë në fytyrë. “Eja këtu,” më tha…”Kujtoja se ishe vajzë e zgjuar…Ajo që sapo the nuk ishte gjë që e thonë vajzat e zgjuara. Ishte budallëk me brirë. Budallëku më i madh që kam dëgjuar prej teje…”

Papasët ishin në lojë, pjesë e sindromës. Edhe ata nuk besonin, por luanin rolin e tyre, si gjithë të tjerët. Pleqtë e urtë u treguan njerëz dhe nuk e shitën as Lean, as prindët e saj.

Përplasja me të vërtetën Leas i vjen papritur dhe jo natyrshëm. Në vitin 1990 prindërit e saj janë të detyruar ta pranojnë që ngrehina e gënjeshtrës për të mbrojtur vajzën dhe veten është thjesht tymnajë. Me të drejtë Lea e vogël ndihet e prerë në besë nga njerëzit më të afërt të saj dhe ve në dyshim ndershmërinë e tyre dhe të gjithë shoqërisë.

Pyetja që lind duke lexuar librin është “Pse kaq vonë?” Pse pritën Ypët fundin e vitit 1990 që t’i tregonin vajzës të vërtetën.

“Unë e mësova të vërtetën kur nuk ishte më e rrezikshme, por edhe në një kohë kur isha aq e rritur sa të pyesja veten përse më kishte gënjyer familja për një kohë aq të gjatë. Ndoshta nuk kishin besim te unë. Po nëse nuk kishin, përse duhet të kisha unë te ata?” shkruan Ypi*.

Shumë shqiptarë kanë filluar të flasin hapur në familje dhe në rrethe të ngushta shoqërore një ose dy vjet pas vdekjes së diktatorit. Në 1989 e kishte marrë ferra uratën, kishte rënë Muri i Berlinit dhe ishte pushkatuar Çaushesku. Në shumë mjedise flitej hapur se regjimit i kishte ardhur fundi. Të paktën ata të rritur që ishin të vetëdijshëm për mashtrimin e madh ndiheshin të sigurt se diktaturës i kishin rënë dhëmbët.  Duket pak e çuditshme që të vazhdoje ta mbaje fëmijën me përrallën e Shën Kollit. Ndoshta si të persekutuar që ishin prindërit e Leas kanë dashur të jenë më të kujdesshëm se të tjerët deri në fund. Sindroma e Shqiptare e Shën Kollit është më e fortë në hallkat më delikate të saj.

 *  *  *

Kur më ra fillimisht në dorë “Të lirë…” i Lea Ypit pata një lloj ngurrimi për ta lexuar. Kisha parë shkarazi për disa minuta një intervistë të autores në TV ku në tre katër raste përdori togfjalëshin Xhaxhi Enver, për të cilin kam alergji. Fjala ‘xhaxhi’ në shqip shpreh një marrëdhënie afërsie shpirtërore, një lloj dashurie fëminore për një njeri të afërt të familjes. E bashkuar me atë emër të urryer të shkakton pështjellim në zorrë. Është njëlloj si të thuash Xhaxhi Hitler, ose Xhaxhi Kriminel. Përgjithësisht ndër shqiptarët e përdorin ata që s'kanë dalë ende nga Sindroma dhe kanë nostalgji për atë kohë të mbrapshtë.

Jo, nuk më kishin ndikuar aspak komentet negative në rrjetet sociale, sharjet e papërmbajtura dhe akuzat si marksiste nga njerëz që ashiqare nuk kishin marrë mundimin të lexonin librin. Ndërsa fakti që ajo jep Marksizëm në Shkollën e Londrës për Ekonomi vetëm më intrigonte. Unë kam arritur ta ndaj Marksin filosof nga forma e marksizmit që u përdor gjerësisht si fytyrë ideolgjike e diktaturës.

Sidoqoftë, rast për ta lexuar u bë djali që e bleu, e lexoi shpejt dhe fliste me pasion për librin. Ai ka lindur në 1991 dhe ka shumë kurreshtje të ballafaqojë “përrallën” që ne si prindër i kemi treguar me “përrallat” që tregojnë njerëz të tjerë.

Bëra mirë që e lexova sepse ia vlente plotësisht. Në këtë shkrim u ndala vetëm në pjesën e parë, që mendoj se është edhe pjesa më e mirë e librit. Urime Leas.

Kujtdo që lexon këto rreshta, veçanërisht nëse nuk e kanë jetuar periudhën e komunizmit shqiptar, ia rekomandoj fort këtë libër. Do të mësoni shumë të vërteta, veçanërisht të vërtetën për Sindromën Shqiptare të Shën Kollit dhe gënjeshtrën e madhe kolektive.

 

 

*Përkthimet e pasazheve janë të miat (AK) pasi në dorë kam vetëm librin anglisht, jo botimin shqip. 

Udhëtim për në Viktoria.

Viktoria është kryeqyteti i British Kolumbias dhe ndodhet ne Ishullin e Vankuverit. Vankuveri është qyteti më i madh, por nuk ndodhet në ishullin e Vankuverit, por në kontinent. Dita e tretë për ne ishte nga ato ditë kur e ke të vështirë të përcaktosh çfarë qe më e bukur, rruga apo pikëmbërritja.

Nga Vankuveri (qyteti) duhet të marrësh traget për të shkuar në Vankuver (ishull). Udhëtimi zgjat një orë e gjysmë por është një kënaqësi më vete. Në gjysmë orën e parë sheh se si iu largohesh maleve të larta, ndërsa pjesën tjetër trageti gjarpëron mes ishujve të shumtë. Kaltërsia e detit dhe e qiellit luajnë me të gjelbrën e thellë të pishave në ishujt përreth. Po të mos jenë pikat shumëngjyrëshe të varkave të vogla aty-këtu, mund të të duket vetja sikur je zhvendosur pesëqindmijë, njëmiljon vjet prapa në kohë. Është një bukuri e përjetshme.

Ti thua me vete se ky udhëtim ia vlente qoftë edhe për rrugën, por pastaj arrin në Viktoria dhe fillon të dyshosh. Viktoria është bukuri më vete. Gjëja e parë që të bije në sy është mungesa e qiejgërvishtësve. Kjo nuk do të thotë që nuk ka ndërtesa të rënda mbresëlënëse. 

Gjurmët e talentit të Francis Ratenbërit duken qartë në Hotelin Fairmont Empress dhe të famshmen ndërtesë të Asamblesë Legjislative të British Kolumbias. (Për arkitektin Francis Ratenbërin do të shkruaj një herë tjetër, pasi meriton hyrje më vete.)

Ndër befasitë më të këndshme për ne ishte Fisherman’s Wharf (Skela e Peshkatarit), jo vetëm për shtëpizat e vogla gjithë ngjyra, por edhe për ushqimin e shijshëm me peshk të freskët.

Kthimi ishte përsëri kënaqësi dhe një orë e gjysmë lundrim nuk u ndje fare. 

Gjuaji me bosht

Ti je duke diskutuar në tryezë, në facebook, në debat televiziv, në gazetë. Ke sjellë argumenta, ndihesh i sigurt, madje të duket edhe sikur e ke vënë disi përpara dhe po e mposht kundërshtarin kur, fap, ai të nxjerr Boshtin.

Ti mbetesh pa fjalë, pa asnjë kundër-argument, pa asnjë shteg nga të shpëtosh. Sepse kur tjetri të nxjerr boshtin duhet të dorëzohesh. Boshti është i pakundërshtueshëm.

Një nga boshtet e hershëm ka qënë ai Romë-Berlin-Tokjo. Po të të sulmonin me boshtin Romë-Berlin-Tokjo fill pas Luftës së Dytë Botërore ishe i mbaruar, ose përfundoje në litar, ose në burgim pa afat

Më vonë dolën boshte të tjerë, boshti Moskë-Beograd, ai anglo-amerikan. Ose të tjerë që s’kishin fare lidhje me kryeqytete apo me gjeografinë, boshti imperialisto-revizionist, boshti social-imperialist.

Sot boshti mund të jetë i çfarëdollojshëm, etno-ideologjik (sllavo-komunist), etno-fetar (sllavo-ortodoks), ose thjesht nacionalist (greko-serb). Mund të jetë i jashtëm, por edhe i brendshëm, si për shembull boshti vllaho-ortodoks. Në vartësi nga përdoruesi, boshti mund të jetë i majtë ose i djathtë. Veçanërisht parapëlqehen boshtet ndërkombëtare: soroist, trampist, liberal, konservator.

Kur të sulmojnë me bosht është e pamundur të mbrohesh, me përjashtim të rasteve kur ke gati edhe ti boshtin e kundërt. Atëherë kemi kryqëzim boshtesh dhe beteja mund të shkojë pa fund, por gjithmonë përfundon me barazim.

Kur përdor boshtin si argument nuk ke nevojë as të dish shumë, as të mendohesh shumë, dhe as të kërkosh shumë. Mjafton të mbash mend emrin e boshtit. Boshti nuk është nga ato armët e ndërlikuara që duhet t’i kalibrosh mirë, apo t’i drejtosh si duhet. Nuk ka nevojë as të rrafshosh thepin me shqekëzën. Nuk të hyjnë në punë as fjalët e ndërlikuara, as konstruktet e vështira gramatikore, as drejtshkrimi, as shenjat e pikësimit. Mjafton ta kapësh boshtin, të mbyllësh sytë dhe ta lëshosh: islamofob, homofob, marksist, fashist, racist. Boshtin e përdorin me të njëjtin efekt edhe profesionistë të shquar, që kanë vite që mbushin faqe gazetash dhe botojnë libra, edhe amatorë enthuziastë që mezi njohin gërmat në tastierat e celularëve, edhe kushdo në mes të tyre që përton të mendojë. Nganjëherë mund të marrësh edhe boshtin e dikujt tjetër dhe t’ia përplasësh tjetrit në fytyrë. Ky quhet bosht-citim, ose citim-bosht, si të duash.

Nuk ka rëndësi forma. Rëndësi ka të dish që kur mbetesh keq dhe s’sheh tjetër rrugëdalje, gjuaji tjetrit me bosht. E ke të sigurt që do ta hedhësh pa frymë në tokë. 

Doktrina e Zbulimit

Në foto është Papa Francesku duke meshuar në Faltoren e Shën-Anës-së-Bupresë në Kebek, në 28 Korrik 2022, teksa dy indigjenë kanë hapur një banderolë ku shkruhet: Anullo Doktrinën e Zbulimit (anglisht Doctrine of Discovery). Dy ditë më parë, në Maskuasis të Albertës, Papa iu kishte kërkuar publikisht falje popullsive vendase për “abuzimet e këqija” siç i quajti ai, që Kisha Katolike kishte kryer në shkollat rezidenciale të Kanadasë. Shumë nga indigjenët janë lënë me ndjenjën që kërkesa e faljes nuk është e mjaftueshme.

Por çfarë është Doktrina e Zbulimit që ata i kërkojnë Papës të anullojë? Në një artikull në “National Post” (30 Korrik, 2022), Xhesika Mandi shpjegon se Doktrina e Zbulimit, bazuar në idenë që europianët mund të pretendojnë territore që s’iu takojnë, është dokumenti që i çeli shtegun Ligjit Indian dhe shkollave rezidenciale.

Doktrina e Zbulimit bën pjesë në grupin e koncepteve ligjore ndërkombëtare të quajtura jus gentium, ose “ligji i kombeve”, që u përdorën nga disa vende europiane në shekujt 14 dhe 15. Ajo buron nga parimi i “terra nullius” që përligj pushtimin e territoreve të pabanuara, dhe që me kalimin e kohës u ndryshua duke marrë kuptimin toka të pabanuara nga ‘njerëz të qytetëruar’.

Doktrina buron nga një seri Letrash Papale (Papalis Taurus), që janë deklarata zyrtare të Papës si përfaqësues i pushtetit të Zotit në Tokë. Shekujt 14 dhe 15 ishin kohë kur Kisha Katolike kishte pushtet të madh mbi qeveritë e Europës dhe Letrat Papale konsideroheshin ligj ndërkombëtar.

Letrat Papale iu dhanë disa vendeve europiane, kryesisht Portugalisë dhe Spanjës të drejtën të pushtonin toka jo-të krishtera dhe luajtën një rol thelbësor në kolonizimin e Botës së Re, posaçërisht dy Amerikave.

Pa kaluar shumë kohë nga qarkullimi i Letrave Papale, mbretëritë e Francës dhe Anglisë, dhe bashkë me to edhe disa vende të tjerë europianë, përmes “ligjit të kombeve” shpallën Doktrinën e Zbulimit, të cilën më vonë do ta përdornin si justifikim për të pushtuar toka të reja.

Doktrina e Zbulimit ka pasur ndikim të drejtpërdrejtë dhe me pasoja afatgjata për kombet indigjene të Kanadasë, sepse së pari justifikonte marrjen e tokave të tyre nga kolonizatorët europianë.

Europianët e parë që mbërritën në pjesën veri-lindore të Amerikës së Veriut vendosën t’i zgjidhin mosmarrëveshjet me vendasit duke nënshkruar Traktatet e para të Paqes dhe Miqësisë. Këto traktate ishin të rëndësishme, pasi nuk iu kërkonin vendasve që të lëshonin tokën e tyre.

Megjithatë, në 1763, Mbreti Xhorxh III i Britanisë nxorri Shpalljen Mbretërore të mbështetur në Doktrinën e Zbulimit, me anë të të cilës vendoste pronësinë e tij mbi Amerikën e Veriut. Dokumenti përmendte edhe të drejtën e indigjenëve për tokat që kishin në atë kohë në zotërim dhe se tokat që nuk iu ishin marrë ende atyre do të mbroheshin me traktate të veçanta. Kjo i hapi rrugën periudhës së traktateve, në të cilat grupet e ndryshme indigjene filluan të lëshonin territore të tyre në këmbim të disa përfitimeve, duke përfshirë këtu edhe tokat e rezervateve.

Ideja se të krishterët e Europës kishin të drejtën e pronësisë mbi toka që nuk iu takonin qëndronte në thelb të Doktrinës së Zbulimit, në bazë të të cilës u ndërtuan Ligji Indian i Kanadasë dhe sistemi i shkollave rezidenciale.

Doktrina e Zbulimit u kthye në parim ligjor në vitin 1823 kur Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara, në gjyqin Xhonson kundër Makintosh, një rast kur dy individë pretendonin  se kishin blerë të njëjtën ngastër toke, njëri nga indigjenët vendas ndërsa tjetri nga qeveria federale. Në vendimin Kryegjykatësi Xhon Marshal përdori Letrat Papale dhe Doktrinën e Zbulimit për të përcaktuar se nuk është e mundur të blesh tokë nga indigjenët vendas sepse ata nuk kanë pasur kurrë pronësi mbi të. Kur u kolonizua toka u bë amerikane. Ky vendim u pasqyrua më vonë, në 1888 edhe në gjykatat kanadeze, gjatë një mosmarrëveshjeje midis qeverisë së Ontarios dhe një territori jo rezervat të Traktatit 3. Gjykata Supreme e Kanadasë vendosi që, pavarësisht se Kanadaja dikur kishte qënë tokë indigjene, kur u zbulua nga europianët ajo u bë pronë e tyre, prandaj toka ishte territor federal.

Natyrisht, vendimet u morën pa u konsultuar me grupimet indigjene.

A do të arrijë Vatikani ta anullojë Doktrinën e Zbulimit? Ndoshta po. Përgjithësisht, peshkopët kanadezë të Kishës Katolike janë kundër saj. 

Shënime nga Kuba

Pjesa e Parë

Kjo është një foto nga qyteti Kaibarien (Caibarien) në provincën e Santa Klarës. Eshtë pjesa e re e qytetit – dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet më parë asnjë nga këto ndërtesa parafabrikate nuk ekzistonte. Ne shqiptarëve na kujtojnë shumë gjëra, edhe ndërtesat, edhe hekurat e dritareve. Për kubanët janë parajsa e ëndërruar. Apartamentet iu jepen si shpërblim vetëm atyre që punojnë për turizmin në hotelet e plazheve aty pranë. Pas pesë vjetë pune merr të drejtën të hysh në apartament. Pas pesëmbëdhjetë vjetëve qera, apartamenti bëhet i joti. Po t’i krahasosh apartamentet me shtëpitë e tjera të qytetit duken luks i vërtetë.

Vini re fuçitë e mëdha blu në taracat e ndërtesave. Janë depozita uji, kuptohet. Ujësjellësi i ndërtuar dhjetëvjeçarë më parë, ishte parashikuar vetëm për pjesën e vjetër të qytetit. Tani popullsia është dyfishuar, ndërsa sasia e ujit po ajo. Shoqëruesi në autobuz na shpjegoi se në qytet uji vjen një herë në katër ditë.

Po, shoqëruesit flasin edhe për mungesat, vështirësitë, varfërinë dhe padrejtësitë. Në dallim nga njëzet vjet më parë kur flisnin me enthusiazëm vetëm për fitoret e revolucionit dhe për jetën e shkëlyqer në komunizëm, tani iu është hapur goja. Në fakt, hapja (e gojës) ka ardhur gradualisht. Tashmë edhe parrullat e shumta në rrugë, ku mbizotërojnë ato për Çe Guevarën, janë rralluar. Ndoshta drejtuesit e shtetit kuban po heqin dorë nga propaganda revolucionare. E ç’iu duhet? Ne ruajmë sundimin, juve jepini llapës sa të doni. Po qe se iu shkon mendja të protestoni, iu shtypim si miza.

Në të katër anët e botës ata që sundojnë po e vrasin mendjen gjithmonë e më pak për -izma. Tani sundohet pa teori, pa komunizëm, pa fashizëm, pa…Sundohet kryesisht me gogola, me armiq realë apo imagjinarë: i majti, i djathti, diktatori, luftënxitësi, terroristi, embargoisti.

Propaganda vazhdon vetëm në lidhje me, ose më saktë, kundër Amerikës. Për të gjitha, veçanërisht për varfërinë dhe mungesat e ka fajin Amerika dhe embargoja e saj. Popullit i duhet një përrallë me një armik të madh që sjell fatkeqsi.

Pjesa e dytë

Kuba duket në prag të falimentimit. E pasaktë. Kuba e ka kaluar me kohë fazën e falimentimit. Aq keq është puna saqë mungesat duken edhe në vitrinë - në hotelet për të huaj, shpresa e fundit e ekonomisë kubane.

Dikur vendi mbahej me prodhimin e sheqerit, duhanit dhe rumit. Amerikanët u munduan t’i sabotojnë duke prodhuar sheqer me shumicë dhe më lirë, por Kubanët vazhduan të mbanin tregje sheqeri në BRSS dhe Europën Lindore. Pas 1990tës edhe ky treg u mbyll. Mbetën duhani dhe rumi. Duhanin s’para e ka qef njeri tani, ndërsa rumi ka shumë konkurrentë. Shpresa e fundit për të nxjerrë ndonjë pare është turizmi. Bum – Pandemia e Kovidit.

Kjo e fundit duhet t’i ketë trembur keq. Kur mbërritëm në hotel na ra në sy mirësjellja e pazakontë dhe përkujdesi për të mos lenë asnjeri të pakënaqur. E para gjë që të shkon në mendje është: Këto dy vjet këta do ta kenë kuptuar se ç’do të thotë të humbasësh klientët. Po t’i lexosh shënimet që shkruajnë pushuesit për përvojat e tyre në Kubë këto kohët e fundit, të bijen në sy lavdërimet për mirësjelljen dhe dashamirësinë e personelit.

Surpriza më e këndëshme – kanë instaluar internetin. Tani mund të lidhesh edhe nga dhoma, ndërsa përpara pandemisë të nxinte jetën një kompjuter i ngadalshëm që të merrte paret dhe nuk të jepte mundësi për një orë të kontrolloje emailin.

Mungon letra, çdo lloj letre me përjashtim të asaj higjenike. Një nga punonjësit na shpjegoi se në fabrikën e letrës ishte prishur një pajisje dhe nuk po e zëvendësonin dot. Nuk i le Amerika ta zëvendësojnë(?!). Mungesa e letrave i detyron që në restorant të shërbejnë me peceta të bardha prej lecke, të cilat duhen larë vazhdimisht. Kjo bën që makinat larëse të jenë të zëna me pecetat dhe jo me peshqirët. Pushuesit e shkretë heqin picirin për të ndërruar peshqirët e plazhit dhe ato të banjës.

Pjesa e tretë

Mungon nafta, benzina. Kuba nuk prodhon naftë. Sa ishte Fideli gjallë, atë e merrnin nga Venezuela. Shavezi ishte mik i ngushtë i Kastros. Madje ka zëra që grushtin e shtetit në Venezuelë e kanë organizuar trimat operativë të Kastros me qëllim që ky të kishte kontroll mbi naftën e Venezuelës.

Por punet duhet të kenë ndryshuar. Nga qyteti Kaibarien ku banojnë në parafabrikate punonjësit e hoteleve, deri te plazhet është një rrugë dyzetetetë kilometra. Punonjësit i lëvizin me autobuzë. Por tani që s’ka naftë s’ka as autobuzë. Shumë punonjës i mbajnë dy-tre ditë rresht në hotel.

Administratorët e hoteleve kanë qënë të detyruar të bëjnë një lëshim. Punonjësit mund të hanë në restorant. Kjo ka bërë që shumica e kamerierëve dhe shërbyesve të tjerë të jenë mbi peshë. Dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet më parë të bënte përshtypje sa elegantë ishin kubanët. Tani të bën përshtypje sa të shëndoshë janë.

Nuk jam kundër që punonjësit të ushqehen në hotel, por duhet të bëjnë pak kujdes se nuk është mirë për shëndetin. Vështirë t’i këshilloje të hanin më shumë zarzavate, pasi zarzavatet mungonin thuajse plotësisht. Me përjashtim të bizeleve, patateve, orizit, dhe lakrave, nuk gjen gjë tjetër të mbirë në tokë. Mishi dhe peshku janë me bollëk.

Po ankohem shumë, më duket. Kushdo mund të pyesë: Për çfarë dreqin shkon atje? Më mirë se ta shpjegoj, shikoni fotot.

Pjesa e katërt

Dikur, para Kovidit, në hotelet kubane gjeje turistë nga gjithë bota, me përjashtim, kuptohet, të amerikanëve. Por hasje shumë edhe nga Europa. Këtë vit thuajse të gjithë turistët në hotelin tonë janë nga Kanadaja. Kam hasur vetëm një çift italian, nga Siçilia, si dhe një italian tjetër të cilin e identifikova nga kapelja me stemë të Alfa-Romeos.

Çfarë do bënte Kuba po të mos i vinin pushues nga Kanadaja?

Do t’i kishte hotelet bosh.

Tani për turistët nga Kanadaja. Familja në të djathtë tonë vjen nga Kanadaja, por flasin rusisht. Më tutje është një çift që flasin serbisht. Pas tyre dy familje që flasin gjithashtu rusisht dhe më tutje një familje e madhe që flasin spanjisht. Të gjithë nga Kanadaja.

Janë edhe një grup i madh, shumë i madh vjetnamezësh, rreth 25-30 vetë. Edhe këta nga Kanadaja.

Edhe ne vijmë nga Kanadaja. Si ne, edhe nja tre familje të tjera shqiptare, po nga Kanadaja.

Kanadezët e rritur flasin anglisht me aksent të huaj. Fëmijët flasin anglisht pa aksent. Është edhe një grup kanadezësh nga Montreali që flasin frëngjisht. Kanadezët e rritur që e flasin anglisht pa aksent nuk para shkojnë në Karaibe për pushime. Pëlqejnë më shumë ato që i quajnë ‘cottage’, shtëpitë e pyllit, buzë liqeneve. E vajtura në Kubë apo në Meksikë iu duket aventurë që ia vlen ta ndërmarrësh vetëm në dimër.

Kë do dërgonte Kanadaja në plazhet e Kubës po të mos kishte imigrantët?

Çfarë do bënte Kuba po të mos i vinin si pushues imigrantët e Kanadasë?

Do t’i kishte hotelet bosh, vetëm me dy-tre familje frëngjishtfolëse nga Kebeku dhe me tre Italianë.

Pjesa e Pestë

Imigrantët e Kanadasë vijnë në Kubë. Kubanët emigrojnë kryesisht në Shtetet e Bashkuara, kuptohet në rrugë të tërthorta. Një punonjës i hotelit na shpjegonte se si ata që duan të shkojnë në SHBA kalojnë fillimisht në Nikaragua, ku mund të futen lirisht, dhe prej andej drejtohen për në Meksikë dhe, më tutje, në Amerikë.

Përqëndrimi më i madh i kubanëve në SHBA është në Florida. Kubanët e Floridas urrejnë Kastron e komunizmin dhe i ushtrojnë presion qeverive amerikane që të shtrëngojnë sa më shumë embargo ekonomike kundër vendit të tyre, duke shpresuar që komunistët kubanë do të dorëzohen.

Florida është shtet që voton kryesisht për Republikanët dhe në këtë anim politik luan një rol të rëndësishëm edhe komuniteti i kubanëve. Në zgjedhjet presidenciale të vitit 2000 kur konkurronin Al Gore dhe Xhorxh W. Bushi Florida për pak kaloi nga ana e demokratëve. Të dyja partitë në SHBA e dijnë se sa rëndësi ka për zgjedhjet presidenciale komuniteti kuban, prandaj mundohen ta marrin me të mirë atë. Obama ishte i vetmi që bëri hapa për normalizimin e marrëdhënieve SHBA-Kubë, duke vendosur edhe marrëdhënie diplomatike dhe liruar bllokadën ekonomike. Trampi zhbëu gjithçka në kishte bërë Obama, madje edhe e shtrëngoi ca. Biden nuk ka bërë asnjë hap të zhbërë atë qe bëri Trampi.

Ka gjashtëdhjetë vjet që Amerika i bën embargo ekonomike Kubës sepse ka presionin e kubanëve të Amerikës. Ka gjashtëdhjetë vjet që politika e embargos nuk ka pasur kurrfarë suksesi. Komunistët e Kubës nuk dorëzohen sikur edhe bar të hanë. Ata që hanë bar janë populli kuban, sepse ata që sundojnë në Kubë nuk hanë bar. Me një fjalë, kubanët e Amerikës i bëjnë presion qeverisë amerikane që të shtrengojë embargon ndaj Kubës duke shkaktuar varfërimin e vazhdueshëm të popullit kuban.

Pjesa e Gjashtë

Kubanët mburren se kanë plazhet më të mira në botë. Në fakt kanë plazhe shumë të bukura. Kush shkel në Santa Klara i thonë se plazhi më i mirë i Kubës është padyshim në Kajo Ensenachos. Për Mozën dhe mua Kajo Ensenachos është vendi më i bukur në botë. Deti është kryesisht i qetë, me një sipërfaqe si pasqyrë; rëra është e bardhë dhe pak e ngjeshur, e përsosur edhe për të ecur përgjatë bregut. Përgjithësisht është vend i qetë, me pak pushues, dhe të krijon ndjesinë e një plazhi privat. Natyra përreth është sa e patrazuar, aq edhe e patrazueshme. Kur del shëtitje gjen guacka të mëdha sa një pjepër që në anglisht quhen kang (conch shells), yje deti të mëdhej, peshq dhe gaforre me shumicë, si edhe lloje të ndryshme zogjsh. Në ishull nuk ka asnjë kafshë katërkëmbëshe.

Kur je atje, rrallëherë të shkon mendja se ka gjë tjetër më të rëndësishme në botë. 

Gilead*

“Unë e krijova Gileadin. Gjykata supreme po e bën atë të realitet.” Margaret Atwood.

Gjykata Supreme e Shteteve të Bashkuara i dha fund sot të drejtës kushtetuese të grave për të abortuar duke e kthyer vendin gjysmë shekulli pas, në ato kohë të errëta kur gra dhe vajza vdisnin viktima të praktikave jo-profesionale dhe kushteve të këqija me të cilat kryheshin ilegalisht ndërhyrje në trupin e tyre. Praktikisht, ky është kurorëzimi i suksesshëm i përpjekjeve të evangjelistëve dhe fundamentalistëve të krishterë për të tërhequr për hunde politikën amerikane.

Teksa prej dhjetëvjeçarësh në pjesën dërrmuese të vendeve demokratike të botës e drejta e grave për të vendosur mbi trupin e tyre është hequr nga diskutimi shoqëror duke u parë si çështje e zgjidhur, në Amerikë ajo ka mbijetuar si një ndër pikat më të nxehta të debateve politike. Kjo në sajë të ndikimit dhe forcës financiare të qarqeve ekstremiste fetare.

Ishte pikërisht synimi për të arritur te kjo ditë arsyeja përse fundamentalistët e krishterë e vunë arsenalin e tyre politik në mbështetje të një figure moralisht të diskretituar si Donald Tramp, i cili ua shpërbleu mbështetjen duke përzgjedhur kandidaturat që ata i imponuan për në Gjykatën Supreme. Përmes manipulimeve dhe shfrytëzimit të fuqisë së votës në Senat kundrejt praktikave të mëparshme, ai arriti të emërojë tre prej tyre, Neil Gorsuch, Brett Kavanaugh dhe Amy Coney Barret dhe të përmbysë ekujlibrin e gjykimit në institutin më të lartë të drejtësisë amerikane.

Natyrisht, Trump e gënjente mendja se gjykatësit e emëruar prej tij do t’ia mbanin mend nderin dhe do t’ia kthenin borxhin kur të vinte puna për të kontestuar zgjedhjet. Por nuk ndodhi ashtu sepse gjykatësit dhe turma e evangjelistëve që iu rrinte nga pas nuk e shihnin veten të detyruar ndaj Trumpit, por ndaj synimit për ta kthyer Amerikën në teokraci. Trampi për ta ishte thjesht vegël e përkohëshme për të arritur një qëllim strategjik.

Vendimi i sotëm shihet si një bombë e lëshuar pa përgjegjësi në shesh-betejën e ashpër të përplasjeve shoqërore që kanë përfshirë prej kohësh Shtetet e Bashkuara. Ndërkohë që pritet që ajo të pasohet nga tronditje të forta, efekti afatgjatë është vështirë të parashikohet. Le të shpresojmë që të jetë një alarm për të zgjuar njerëzit dhe veçanërisht gratë në të dy krahët e spektrit të ashpërsuar politik dhe për t’i rikujtuar të gjithëve se prapa tymnajës së lehtë të problemeve dytësore të përemrave dhe mbiemrave gjinore, fshihet artileria e rëndë që shkatërron themelet e të drejtave të tyre.

*Gilead është Amerika imagjinare në distopinë e Margaret Atwood “The Handmaid’s Tale” që në shqip është përkthyer “Rrëfimi i Shërbëtores.”

Dëmkontrolle

Dy qyfyre politike nga Amerika e Veriut

1. Kongresisti republikan amerikan Medison Kauthorn (Cawthorn) po përpiqet të kontrollojë dëmin ndaj figurës së tij nga shpërndarja e disa fotove ku ai ka pozuar i veshur si zonjë. Historia është paksa më e thellë se kaq: Para disa kohësh i pyetur nga drejtuesi në një podcast se sa të vërteta ishin skenat që përshkruheshin në serialin “Shtëpi letrash” (Hause of Cards), Kauthorni u përgjegj “shumë“. Pastaj vijoi duke rrëfyer se si kongresist i ri ai ishte ftuar shpesh në mbrëmje të organizuara nga kolegët e tij më të moshuar republikanë që jo rrallë shndërroheshin në orgji. Me sa duket Kauthorni ka dërdëllisur në podcast pa u menduar mirë dhe pa llogaritur se kolegëve të tij të më të moshuar republikanë mund të mos iu pëlqenin që orgjitë e tyre të tema të diskutimeve publike dhe, për rrjedhojë, të reagonin duke gërmuar në arkivat e fotove të tij.

Kauthorn përfaqëson Karolinën e Veriut dhe thotë që është rritur me dhe vazhdon të mbartë vlerat më të mira të Krishtërimit. “Unë ndjek besimin Judeo të Krishter,” ka deklaruar ai. “Kam një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me Jezu Krishtin. Nëse mendoni për ideologjinë time politike, ose nga rrjedh ajo, etika dhe morali im dhe si e ndaj unë të mirën nga e keqja buron nga Jeruzalemi, nga vlerat Judeo të Krishtera.” Kauthorn i përket grupit më konservator të republicanëve dhe është luftëtar i vendosur politik i të drejtave të LGTB.

2. Ministri i Arsimit i Ontarios Stefan Liçi po përpiqet të kontrollojë dëmin e shkaktuar nga akuzat se në vitet e studentllëkut ka marrë pjesë në inskenime ceremonish me tregëti skllevërish dhe në rituale ku nxitej seksi me dhitë. Humori me plagën më të dhimbshme të historisë së kontinentit dhe ushtrimi i bestialitetit nuk kanë qënë aspak pjesë e programit mësimor. Përkundrazi, ato janë elemente të ritualeve të vëllazërisë Sigma Chi në Universitetin Western në London, Ontario. 

Duke lënë mënjanë anët revoltuese dhe komike të lajmit, Liço paraqet interes sepse ka qënë ndër ministrat më të njohur të kabinetit të kryeministrit Dag Ford, i cili tani është në fushatë për t’u rizgjedhur. Jo vetëm për faktin se Arsimi është nga përparësitë e pushtetit të provincave në Kanada, por edhe sepse Ford, si shumica e politikanëve konservatorë të provincës e kanë halë në sy shkollën dhe mësuesit. Me këtë nuk dua të them që Ford është kryeministër i keq. Vetëm se unë nuk pajtohem me politikën e tij arsimore. Personalisht bëja gjithmonë çudi se si mund të gjendej një njeri që të vihej në krye të Ministrisë së Arsimit dhe të ishte i gatshëm për të shkatërruar fushën që drejtonte. Zakonisht për këto lloj punësh zgjidhen njerëzit me shtyllën kurrizore më të epshme. Ja që u zgjidh edhe enigma Liçi.

Shënim: Fotoja e Kauthorn është e vërtetë, ndërsa tabela që mban në dorë Liçi është e montuar. 

 

Jepini Qezarit atë që është e Qezarit

(Thuhet se e ka thënë Jezu Krishti)

Shpjegim për miqtë e mij që nuk jetojnë në Kanada

Kanadaja është shtet federal. Kjo do të thotë që në Kanada qeverisja bëhet në tri nivele: Federal, Provincial, dhe Bashkiak. Në nivelin e parë është Parlamenti Federal (i të gjithë vendit) i përbërë nga dy dhoma, ajo e Komunave dhe Senati. Këta nxjerrin ligje që lidhen me drejtimin e të gjithë vendit. Në krye të shtetit qëndron Mbretëresha, e cila përfaqësohet nga Guvernatori(ja) i/e Pergjithshëm. Qeverinë e drejton Kryeministri, kryetari i partisë që ka fituar më shumë vota në zgjedhjet federale.

Çdo provincë dhe territor i Kanadasë ka parlamentin e vet me fuqi të nxjerrë ligje dhe të kontrollojë se si funksionon qeveria përkatëse.  Parlamentet provinciale miratojnë ligje që zbatohen brenda kufijve të provincës/territorit. Provincat kanë edhe qeverinë e tyre, të dala nga partitë e provincës, apo të territorit, të cilat mund ose mund të mos përkojnë në emërtim me partitë federale, por nuk kanë asnjë vartësi prej tyre. Përfaqësuesi(ja) i/e Mbretëreshës në Provincë/Territor, quhet Zv.Guvernator(e). Kreu i qeverisë provinciale/territoriale quhet Premier (nuk po e përkthej).

Pushteti bashkiak përbëhet nga këshillat bashkiake dhe kryetarët e tyre. Anëtarët e këshillave bashkiake dhe kryetarët e bashkive nuk janë të lejuar të kenë lidhje partiake. Ata nuk zgjidhen si përfaqësues të ndonjë partie, por si përfaqësues të vetvetes.

Me përjashtim të imigracionit, bujqësisë dhe mjedisit, ku i bashkërendojnë veprimet, pushteti federal dhe ai provincial kanë detyra krejtësisht të ndara në fushat e tjera. Qeveria federale merret me mbrotjen e vendit, politikën e jashtme, qytetarinë, tregëtinë ndërkombëtare, çështjet aborigjinale, policinë dhe drejtësinë kriminale. Provincat kujdesen për arsimin, shëndetësinë, burimet natyrore, autostradat, të drejtat e pronës dhe ato qytetare.

Në dallim nga mënyra se si kryhen punët në Shqipëri, pushtetet në Kanada janë të pavarura nga njëra-tjetra. Domethënë që Kryeministrit nuk ia var njeri kur vjen puna për përgjegjësi të Provincave apo të Bashkive. Kryeministrin dhe partinë e tij nuk e pyet njeri se kush do zgjidhet në krye të provincave apo bashkive edhe në rastet kur partitë e provincave që fitojnë kanë të njëjtën emërtim me atë të partisë federale. Gjithashtu, pushtetit federal nuk i merret dora për projekte, politika apo plane që janë përgjegjësi e provincës. Kjo mund të jetë një pikë paksa e vështirë për t’u kuptuar nga shqiptarët, por është e rëndësishme. Nuk mund të kalohet thjesht duke thënë “i di unë hilet e këtij vendi, se vij nga Europa Lindore.”

Kanadaja ka 10 provinca dhe 3 territore. Pavarësisht se sot pushtetin federal e kanë me pakicë Liberalët, provincat dhe territoret kanë qeveri ose konservatore, ose liberale, ose të ndonjë partie tjetër. Në provincën më të madhe, për shembull, në Ontario, të njëjtët votues zgjedhin një qeveri federale liberale dhe një qeveri provinciale konservatore. Vitet e fundit liberalët e Ontarios kanë qënë partia e tretë në zgjedhje, pavarësisht se partia me të njëjtën emër në shkallë vendi ka qënë në pushtet. Nga 10 provinca, vetëm njëra prej tyre, Newfoundland e Labrador ka qeveri Liberale, ndërsa gjashtë të tjera kanë qeveri konservatore.

Tani futemi në temë. Shëndetësia në Kanada është përgjegjësi e pushtetit provincial/territorial. Masat për ruajtjen e shëndetit publik merren nga qeveria Provinciale, jo nga ajo federale. Të gjitha masat e mara në Kanada për mbrojtjen popullsisë nga epidemia e kovidit janë marrë nga provincat, jo nga pushteti federal. Ontario ka marrë masa që janë të ndryshme nga ato të Kebekut, të Albertës, apo të Manitobës. Dje u njoftua që Alberta (me qeveri konservatore) hoqi kufizimin për përdorimin e pasaportave të vaksinimit dhe planin për të kaluar hap pas hapi në heqjen e kufizimeve të tjera, ndërkohë që Ontairo (gjithashtu me qeveri konservatore) ende nuk e ka dhënë një njoftim të tillë.

Maskat, vaksinat, testet, mbylljet, hapjet, kufizimet, oraret, janë të gjitha masa të marra nga qeveritë e provincave. Natyrisht, qeveria federale ka bërë punën që i takon në lidhje me gjendjen, kryesisht për sigurimin (si përgjegjëse për marrëdhëniet dhe tregëtinë me botën) të numrit të duhur të vaksinave apo maskave. Në këtë funksion ajo ka marrë edhe masat që mendon se janë të nevojshme për kalimin e kufirit. Këtu hyn edhe pakënaqësia e kamjonistëve të pavaksinuar me qeverinë federale.

Por kamjonistët, opinionistët, analistët, etj., nuk kanë përse t’i përvishen qeverisë federale dhe kryeministrit në lidhje me diçka që nuk e ka përgjegjësi – as për kufizimet në hapjen e mbylljen e kafeneve, klubeve, palestrave, sallave të koncerteve etj., as për vaksinimin dhe pasaportat përkatëse, as për maskat dhe as për testet anti-kovid. Këto administrohen tërësisht nga provincat.

E ndjej të nevojshme të them, megjithëse nuk iam aspak i detyruar, që unë nuk po i dal në mbrojtje Justin Trudeau-së. Nuk kam votuar asnjëherë dhe nuk kam ndonjë simpati për të si politikan. Thjesht po i shkruaj këto sepse kështu është e vërteta. Jepini Qezarit atë që i takon Qezarit.

Çdo ulërimë që dëgjoni e lexoni për kufizime të lirive të qytetarëve kanadezë nga ana e qeverisë federale si përpjekje e Liberalëve për të vendosur diktaturë të majtë në Kanada është thjesht një broçkull, një marrëzi pa asnjë bazë logjike dhe vërtetësie. Fakti që janë shumë vetë që ulërijnë kur e shprehin këtë marrëzi nuk e bën atë më të vërtetë. Kanadaja është vend ku demokracia funksionon mirë, pavarësisht se jo çdo gjë është e përsosur. Në fund të fundit, demokracia është rrugë, nuk është destinacion. Ata që i fryjnë burive të alarmit ose nuk e njohin gjendjen, ose e njohin por parapëlqejnë ta injorojnë të vërtetën për motive të tjera, motive që nuk janë aspak demokratike.

Masat kundra kovidit në Ontario ku unë jetoj janë marrë thuajse të gjitha nga qeveria e saj konservatore me në krye Doug Ford. Për Doug Ford unë personalisht kam po aq simpati sa edhe për Justin Trudeau (thuajse zero). Megjithatë, për mendimin tim në periudhën e pandemisë ka vepruar përgjithësisht mirë, me urtësi. E them këtë, pasi ai ka pasur aq mençuri sa të dëgjojë specialistët dhe të veprojë sipas këshillave të tyre. Politikanët duhet të dëgjojnë specialistët. Megjithëse këto kohët e fundit Ontario është në prag të zgjedhjeve provinciale, Ford vazhdon të ndjekë politika që ia diktojnë specialistët e fushës. Ndoshta me këtë strategji ai i ka dhënë plot shanse vetes që të zgjidhet përsëri.

Më sipër shkruajta se ky shpjegim është për miqtë e mij që nuk jetojnë në Kanada. Shumica e miqve të mij që jetojnë në Kanada i dijnë këto gjëra, dhe s’kanë nevojë për shpjegime. Ata që nuk i dijnë s’kanë për t’i mësuar ndonjëherë, pavarësisht se çfarë iu shpjegohet dhe kush ua shpjegon. Ata që i dijnë dhe nuk i marrin parasysh kur shkruajnë dhe komentojnë sepse nuk iu përputhen me idetë e tyre fikse thjesht janë për të qarë hallin.

 

Duke kërkuar çfarë të kërkosh

Arben Kallamata

Sfida më e madhe e Lëvizjes Kamioniste Kanadeze (LKK) ishte të merrej vesh çfarë kërkonin. Dhe jo thjesht ta merrte vesh publiku i jashtëm, por që ta kuptonin vetë pjesmarrësit dhe organizatorët e saj.

Faktikisht LKK (mua më pëlqen ta lexoj Le-Ke-Ke) u nis si një protestë anti-vax, domethënë anti-vaksinë, e nxitur nga masat kufizuese që i ishin imponuar elementit bosht të kësaj lëvizjeje, domethënë 10 përqind të kamjonistëve kanadezë që nuk binden për t’u vaksinuar dhe që e ndjejnë drejtpërdrejt në xhep kufizimin kur nuk i lenë të kapërcejnë kufirin Kanada-Amerikë. Natyrisht, në përkrahje të tyre do të vinin edhe 10 përqind të popullsisë së Kanadasë të cilëve nuk iu ka dalë ende frika nga gjilpëra.

Të lidhur përmes rrjeteve sociale që kanë veti të bashkojnë përfaqësuesit e shkëputur të çdo lloj ideje të skajshme duke i bindur se janë rryma ideore e shoqërore të fuqishme, kamionistët u nisën nga Vankuveri drejt kryeqytetit të vendit, Otavës për të protestuar dhe kërkuar të drejtën e tyre për t’u hedhur këtej dhe andej kufirit pa qënë nevoja të shpohen, të mbajnë maska, apo të ngjeshin tampona në hundë. Natyrisht, lëvizja ishte e hapur për këdo që donte t’i bashkohej dhe që përputhej me idetë e tyre, pavarësisht nëse ngisnin kamjona apo biçikleta. Ftesa ishte e hapur dhe u pranua nga një pjesë e 10 përqindëshit anti-vaks të popullsisë Kanadeze si dhe u përkrah moralisht dhe rrjete-socialisht nga përqindje edhe më të larta të popullsive të pavaksinuara në ShBa, Europë, Rusi, dhe, natyrisht, Shqipëri.

Largësia nga Vankuveri në Otavë është 4631.2 kilometra dhe, po të ngasësh pa u ndalur duhen 43 orë rrugë. Natyrisht, kamjonistëve të LKKsë iu desh më shumë kohë. Po e përmend kohën, sepse është element i rëndësishëm i rrëfimit. Shumë gjëra ndodhin në kohë, dhe sa më shumë kohë kalon, aq më shumë gjëra ndodhin. Në lidhje me LKKnë, gjatë kohës që ata udhëtonin nga bregu Perëndimor për në Kryeqytet rradhët e tyre u shtuan dhe u shumuan, përkrahësit në të gjithë botën u bënë më të zëshëm, rrjetet sociale u mbushën me artikuj bindës, por u përcaktuan edhe disa probleme.

Nga më të mprehtët ishte që kamjonistët kishin harruar se 10 përqindëshi që ata përfaqësonin binte disi ndesh me pjesën tjetër, që ata nuk e përfaqësonin dhe që, në një mënyrë apo në një tjetër mund të kishte mendim të ndryshëm prej tyre. Diku pranë Otavës, ose ndoshta pasi kishin hyrë atje, ata u kujtuan për me faktin që pjesa tjetër që mbetet nga 10 përqindëshi është 90 përqind, hesap të cilin organizatorët e një proteste duhet ta kishin bërë që në fillim. 90 përqind e kamjonistëve (në një llogari të thjeshtë, duke pasur parasysh se Kanadaja numëron 120,000 të tillë, dilte se duhet të ishin rreth 108 mijë) duken sikur janë goxha në krahasim me 12 mijë. Nuk po i hyj llogarisë për të gjithë popullsinë e vendit. Nga ana e marrëdhënieve publike një hesap i tillë nuk del shumë në leverdi të protestuesve. Diku në Otave kamjonistët antivaks dhe antivaksët jo-kamjoninistë e kuptuan se iu duhej edhe më shumë përfaqësim, edhe më shumë mbështetje. Prandaj, si pa u kuptuar, pa e marrë vesh njeri, tema e protestës u zhvendos drejt një pike që mund ta përkrahte kushdo, i vaksinuar apo i pavaksinuar – Liria.

Nuk qe thjesht puna që u lanë në baltë aspiratat anti-vakse, anti-tampone dhe anti-maskë të disa kamjonistëve për të lëvizur lirisht nga një anë e kufirit në tjetrën. Puna ishte që Liria solli telashe të tjera. Doli se Liri po kërkonin edhe ca njerëz që mbanin flamuj me zvastika, domethënë nazistë. Për fat të mirë Kanadaja nuk ka aq shumë të tillë, por sidoqoftë, jo aq pak sa t’i injorosh fare. Është vështirë të harrosh se një nga pikat e programeve të grupimeve neonaziste të paktën është ruajtja e pastërtisë racore, e shprehur në urrejtjen dhe mospranimin e emigrantëve.

Hm! Paksa problematike kjo kur ke parasysh që një pjesë e mirë e pjesmarrësve të LKKsë janë imigrantë. Rastësisht dëgjoja njërin prej tyre duke dhënë një intervistë shumë i shqetësuar për këtë dukuri. Natyrisht, neonazistëve iu janë bashkuar edhe një dorë homofobësh e ksenofobësh, pro-lifers and low lifers të tjerë. Madje u gjendën edhe idiotë që mbanin flamuj të Konfederatës amerikane, që nuk i bashkon asgjë, absolutisht asnjë pikë historike apo logjike me Kanadanë. Nuk mungoi të jepte mendimin e tij as profesori i çekujlibruar Jordan Peterson, i cili në një nga përçartjet e rradhës iu kërkoi drejtuesve konservatorë të provincave Scott Moe, Jason Kenney dhe Doug Ford të shfrytëzonin rastin dhe të rrëzonin qeverinë federale të Trudosë. Një ndërhyrje krejt e papërgjegjshme dhe në mospërputhje të plotë me të gjitha parimet e demokracisë.

Shpejt u vu re LKK e kthyer në Lëvizje për Liri, kishte aq shumë liri saqë nuk merrej vesh ç’bëhej. Në fakt, Lëvizja për Liri brenda një kohe të shkurtër vërtetoi pikërisht absurditetin e saj – në Kanada është idiotizëm të protestosh për liri, sepse, për atë kuptim ka shumica e arsyeshme e popullsisë Kanadaja nuk është vend ku mungon liria. Njerëzit ndiqnin me habi nga ekrani karvanin e madh të kamjonëve dhe turmën jo dhe aq të madhe të protestuesve që bllokonin kryeqytetin e vendit duke u vërtitur të lirshëm, duke bërë çfarë iu donte qefi, duke nxjerrë turlilloj parrullash dhe flamuj të pështirë dhe, përsëri, duke kërkuar Liri. Për çfarë?  

Këtu doli përsëri e nevojshme që t’i kthehej pak dashurisë së parë dhe të thuhej se kërkohej liri për të hequr masat ndaj kovidit. Më në fund u duk sikur po arrihej të formulohej diçka e logjikshme dhe e pranueshme. Ne jemi luftëtarë të lirisë nga masat shtrënguese të qeverisë për pandeminë.

Kush nuk do që të hiqen masat shtrënguese ndaj pandemisë? Unë për vete dua. Pse nuk dola në protestë? Sepse masat shtrënguese ndaj valës së Omikronit në Ontario u vunë diku në fillim të Janarit dhe, që ditën kur u vunë u deklarua se ato do të mbaheshin në fuqi deri në datën 31 Janar. Dhe ashtu u bë. Masat u hoqën në 31 Janar. Pritet që të ngrihet së shpejti çdo lloj kufizimi. Po të kishte duruar edhe një ditë LKK do t’i kishte plotësuar kërkesat e veta pa qënë nevoja të ngisnin gjithë ato traqe për 4631.2 kilometra dhe të protestonin në pikë të të ftohtit.

Një shtesë e vogël gjoja si pa lidhje: Sot, në datën 2 Shkurt, Partia Konservatore Kanadeze ka organizuar një votim konfidence për drejtuesin e saj, Erin O’Toole. Historia e PKK (jo LKK) është e gjatë dhe e ndërlikuar dhe përmban disa ndarje dhe bashkime. Bashkimi i fundit i konservatorëve kanadezë u krye nën Stephen Harper, i cili e drejtoi jo vetëm partinë por edhe vendin në mënyrë të shkëlqyer për një kohë të gjatë. Personalisht, unë e shoh Harperin si një nga kryeministrat më të mirë që ka pasur Kanadaja. Kur Harper u largua nga skena politike, posti i tij duhej zëvendësuar. Në zgjedhjet e fundit brenda Partisë Konservatore pati disa kandidatë, ndër të cilët më i mundshmi për të fituar ishte Peter MacCay, ish Ministër i Mbrojtjes në qeverinë Harper. Nga raundi i parë i votimeve Peter MacCay mori më shumë vota nga të gjithë kandidatët e tjerë, por jo aq sa të fitonte drejtimin e partisë. Erin O’Toole doli i dyti. Duhej një raund tjetër. Ndërkohë, u pa qartë se fituesin do ta vendoste një minorancë e partisë, grupimi ultrakonservator i saj, një përqindje e vogël dhe normalisht pa peshë e përbërë pikërisht nga ekstremistët e djathtë. I pyetur përpara votimit se, nëqoftëse do të zgjidhej a do t’i merrte parasysh kërkesat e tyre, Peter MacCay u përgjigj drejtpërdrejt dhe prerë: Jo. Kërkesat e këtij grupimi janë jashtë çdo standarti demokratik për t’u marrë parasysh nga politikanë serioz kanadezë (e theksoj, kanadezë). Ndërkohë, Erin O’Toole përdori tjetër taktikë. Ai premtoi se do t’i merrte parasysh, mjafton që t’i jepnin votën. Ata ia dhanë dhe ai zgjodh. Pasi u zgjodh, ai bëri atë që do të bënte çdo politikan me dy para mend në kokë - i braktisi ekstremistët.

Pyetja është: Sa gisht ka ky grupimi ekstrem i partisë konservatore që ka thirrur për t’i kërkuar llogari sot Erin O’Toole’s në organizimin e protestave në të kamjonistëve në Otavë? A ka ndonjë lidhje protesta e LKKsë me votimin e sotëm të PKKsë? Sa nga ata që tundnin svastikat në protestën e Otavës do të votojnë sot për drejtuesin e Partisë Konservatore. Unë për vete s’kam asnjë detyrim që t’i përgjigjem kësaj pyetje, prandaj po e le hapur. Le të shohim çdo të ndodhë sot me Partinë Konservatore Kanadeze. Kushdo që do ta pëlqejë rezultatin është i lirë ta festojë në ndonjë restorant apo pub. Janë të gjitha të hapura, sepse kufizimet janë hequr.

Meqë ra fjala, partia opozitare e Kanadasë, partia konservatore, po organizon votë konfidence për kryetarin. Nëse ndonjëri i bën shoqërizim ky fakt me ndonjë gjë që po ndodh në ndonjë vend tjetër, dhe nëse do të kuptojë se si kryehet procesi në një vend demokratik, le ta ndjekë pak politikën kanadeze. Duket e mërzitshme, por është shumë interesante dhe e vlefshme, pasi është ashtu si duhet të jetë. Pavarësisht se cila parti është në pushtet, mua më pëlqen që jam qytetar i këtij vendi. 

Shkopi dhe karrota*

Britanikët, që kanë përvojë jo të pakët në punët e perandorimit – domethënë të nënshtrimit të të tjerëve, përdorin shprehjen idiomatike: carrot and stick (edhe karrotën, edhe shkopin) e dëgjuar rëndom krahas fjalës diplomaci. Është një formë përqasje në marëdhëniet dypalëshe që nuk e kanë shpikur anglezët dhe nuk e kanë përdorur vetëm ata. Në jetë të jetëve ka qënë një metodë e efektshme e shteteve, individëve dhe organizmave (kryesisht të jashtligjshme, mafjoze) për të ushtruar kontroll mbi të tjerët, për t’i detyruar ata të bëjnë atë që do ti.

Ne shqiptarët jemi aq për të qarë hallin saqë të gjithë ata që merren me ne kanë tundimin për të futur në punë shkopin dhe karrotën. Kushdo që ka pasur interes dhe i është dhënë mundësia e ka përdorur. Megjithatë, të jesh vend i vogël nuk do të thotë se je i dënuar të bëhesh viktimë . Në botë gjen raste plot të kombeve më të pakët në numër që dijnë t’i bëjnë ballë shkopit dhe karrotës. Sekreti është të kesh politikanë të aftë dhe të ndërgjegjshëm, që punojnë për të mirën e vendit, mendje të mprehta dhe zemra të ndjeshme. Këta ne na kanë munguar. Ahmet Zogu, me gjithë dinakërinë dhe dëshirën e tij për të bërë diçka, kafshoi më shumë se ç’duhej nga karrota e Italisë, i bindur se do shpëtonte. Atë e gënjeu mendja se Italia nuk do ishte aq e çmendur sa t’i sillte anijet dhe tanket në portet e Durrësit dhe Vlorës. Por, për fatin e tij të keq fqinjët i kontrollonte Musolini, prandaj ne hëngrëm shkopin, shkopin që solli si pasojë hoxhën. Ky, nga ana e vet iu fut si i babëzitur karrotës jugosllave. Pastaj, iu kthye asaj sovjetike. Për t’i shpëtuar drurit të tyre u lëshua pas kinezëve. Në fund fare, e la fare karrotën, e lëshoi popullin e vet të hante bar dhe të duronte shkopin që ai e shmangu nga vetja. Të tjerët që erdhën pas tij as e kanë pasur idenë ç’bëjnë. Ne vazhdojmë të vuajmë nga politikanë jo profesionistë, që nuk kanë asgjë të qartë në lidhje me interesat e vendit dhe që veprojnë me instinkte bajraktarësh, pavarësisht se turma që iu vete nga pas nuk e ka për gjë t’i cilësojë si burra shteti.

Kaq për ne. Të hidhemi te turku. Erdogani është thjesht një diktator. Pa pretenduar se e njoh mirë historinë e Turqisë, unë e shoh Erdoganin si e kundërta e Ataturkut, krijuesit të Turqisë moderne. Ataturku, nga ana e vet, ishte e kundërta e sulltanatit, e kundërta e perandorisë osmane dhe kalifatit. Ai përfaqësonte rrymën politike që e ktheu Turqinë nga monarki islamike në republikë laike dhe e kërkonte zhvillimin e saj jo duke u bazuar te përhapja gjeografike, por te ruajtja e kufijve të një shteti pak a shumë etnik dhe te modernizimi i kombit. Rezultati ekonomik dhe, pak-a-shumë shoqëror, i këndvështrimit të Ataturkut është Turqia e sotme moderne.

Ataturku e njihte mendësinë e popullit që drejtonte, e dinte nostalgjinë e një pjese të turqve për periudhën ‘e lavdishme’ të perandorisë otomane dhe, lidhur ngushtë me këtë, edhe për lidhjen e tyre me fenë (Sulltani ishte njëkohësisht edhe Kalif). Për Turqinë moderne rikthimi i nostalgjikëve në pushtet dhe ringjallja e ëndrrave të vjetra të sulltanatit mbetën gjithmonë rrezik real. Prandaj Ataturku ishte i detyruar të krijonte një sistem të dyfishtë - demokratiko-diktatorial, që të ndalonte pikërisht rikthimin e nostalgjikëve të Perandorisë Otomane në pushtet. Roli i gjykatësit dhe policit për të përcaktuar se kush ishte nostalgjiku që rrezikonte demokracinë iu la ushtrisë turke. Këta ndërhynin me grusht shteti sa herë bindeshin që një parti në pushtet fillonte të vinte ligje dhe merrte masa që dëmtonin vizionin e shtetit laik. Detyrë që ata e kryen për një shekull, derisa doli një njeri dinak si Erdogani, që shfrytëzoi rrethanat për ta thyer sistemin. Jo rastësisht, goditja më e madhe ishte shkatërrimi i ushtrisë, arrestimi i mbi 6000 ushtarakëve në vitin 2016.  

Erdogani është e kundërta e Ataturkut. Ai është nga ata diktatorët e rinj, që përpiqen të ruajnë maskën e njeriut të zgjedhur me vota të lira dhe që shfrytëzojnë çdo lloj pjese gri të ligjit për të mbajtur pushtetin. Ashtu si Putini, ai është hedhur nga zyra e kryeministrit në atë të presidentit dhe anasjelltas për të zgjatur në pafundësi qëndrimin në krye (pelivanllëk që e kanë praktikuar edhe të tjerë, nëse iu kujtohet).  Erdogani është tipiku i nostalgjikut që do ta kthejë vendin në lavdinë e dikurshme, në një perandori të madhe islamike. E gjithë praktika e diplomacisë ndërkombëtare të Erdoganit ka këtë drejtim. Turqia duket se ka hequr dorë përfundimisht nga përpjekjet për t’u bërë pjesë e Bashkimit Europian; ajo i ka acaruar marrëdhëniet me partnerët e saj Europianë, madje edhe me Naton dhe është lëshuar me forcë drejt ekspansionit ushtarak, diplomatik, e kulturor.

Le t’i kthehemi shkopijve dhe karrotave. Ndihma e dhënë për tërmetin është pjesë e karrotës. Edhe vizitat që bën Erdogani në Shqipëri (begenisja) duhet parë si karrotë. Ajo xhamija e madhe e ngritur në mes të Tiranës (bashkë me shumë të tjera) janë dhënë si karrotë, megjithëse ato minaret e larta kanë pamjen e shkopijve, hujve. Filmat dhe serialet turq që kanë mbytur programet e televizioneve më të mëdha shqiptare janë padyshim karrota.

Shkopijtë, druri i vërtetë nuk ka nisur dhe ndoshta nuk do të nisë për një kohë të gjatë deri sa të ketë aq shumë shqiptarë që të kenë ngrënë aq shumë karrota sa të jenë të gatshëm t’i ngrenë vithet përpjetë për të pranuar hurin. Ardhja e Erdoganit në Tiranë pikërisht në 17 Janar është një shkop i vogël, shkop prove. Sa për të parë se sa mban kurrizi i shqiptarëve tani për tani. Emërtimi i lagjes “Erdogan” është gjithashtu pjesë e shkopit – dhe një pjesë e ndyrë, e pështirë, sepse ato 450 milion Euro ndihmë i ka dhënë shteti turk, populli turk, jo Erdogani nga xhepi i vet.

Erdogani dhe ata që bëjnë politikën turke e kanë më se të qartë se ç’është Skëndërbeu për shqiptarët. Ata e dijnë që nuk është thjesht një prijës që ka luftuar osmanët para 500 vjetëve, por është simboli, frymëzimi që Rilindasit zgjodhën për të krijuar kombin. Për krijimin e kombit të tyre grekët u frymëzuan nga qytetërimi i lashtë grek; italianët nga qytetërimi i lashtë romak, bullgarët nga lavdia e perandorisë bullgare, serbët dhe sllavët nga pansllavizmi. Shqiptarët e ngritën kombin me fytyrën e Skënderbeut. Të gjitha këto Erdogani i di mirë. Ai zgjodhi pikërisht përvjetorin e Skënderbeut për të ardhur diku aty afër, në Laç dhe për t'iu kujtuar shqiptarëbe se ishte ai që po i mban me karrota. Ndërkohë, shkopi i tij tatonte pulsin patriotik, maste durimin, kontrollonte shkallën e tolerancës ose, për të qënë më të saktë, të nënshtrimit.

Erdoganit dhe erdoganizmit ndoshta mund të mos i vijë kurrë rasti ta përdorë shkopin kundër Shqipërisë ashtu siç e përdori Musolini. Por ndoshta edhe mund t’i vijë. Ku i dihet? Numri i dashnorëve të Babës sa vjen e rritet. Deri para njëzet vjetëve vështirë se gjeje njeri që i qante syri për të. Të paktën askush nuk e shprehte dashurinë publikisht. Sot haxhiqamilët i gjen në të katër anët. Ku dihet ç’ndodh nesër?

_____________

*Meqë pakkush mbeti pa dhënë mendim për vizitën në Shqipëri të presidentit turk në 17 Janar thashë se s’do bëhej gjëma po ta jepja edhe unë dylekshin tim.